214
aşağıdakı fərqlər qeyd olunur (İ.V.Parıqin):
1. Rəhbərlik rəsmi əsasda meydana çıxan müxtəlif sosial
təşkilat və qurumlarda məqsədyönlü xarakter daşıyan sosial
prosesdir. Liderliyə gəldikdə, o, qrupdaxili, şəxsiyyətlərarası
münasibətlər əsasında spontan şəkildə əmələ gələn prosesdir.
O, təşkilatın əsasən psixoloji səviyyəsini əks etdirir. Rəhbər
işçi rəsmi şəkildə təyin olunduğu halda, lider qeyri-rəsmi
şəkildə irəli sürülür.
2. Rəhbərlik adətən makromühitin başlıca tələbatlarına
və mənafeyinə uyğun şəkildə formalaşdırılır və həyata keçirilir.
O, qrupda yerinə yetirilən işlərin vəziyyəti və qrup
fəaliyyətinin nəticələri üçün qanun qarşısında məsuliyyət
daşıyır. Liderlik isə spontan bir proses kimi qrup və onun
üzvlərinin tələbat və mənafelərinə müvafiq olaraq meydana
çıxır və mövcud olur. Lider qrupun fəaliyyəti üçün heç bir
şəxsi məsuliyyət daşımır.
3. Rəhbərlik daha çox stabil xarakter daşımaqla daha
geniş sahəyə malikdir. Müəyyən reqlament
daxilində
makromühitlə əlaqə saxlayır. Rəhbər işçi başqa təşkilatlarda öz
qrupunu təmsil edir. Liderlik isə daha çox dinamik xarakter
daşıyır,
şəxsiyyətlərarası
münasibətlərin
formalaşması
xüsusiyyətlərindən köklü surətdə asılıdır. Liderin təsir sahəsi
əsasən qrupdaxili münasibətlərlə məhdudlaşır.
4. Rəhbər işçiyə qanunla tənzim olunan müəyyən hüquq
və səlahiyyət verilir. Lider isə qanunla müəyyən edilmiş
hüquqlara malik deyildir.
5. Rəhbər işçi tərəfindən hər hansı bir məsələyə qərar
qəbulu əsasən vasitəli xarakter daşıyır. Onun geniş informasiya
kanalları vardır. O, qərar qəbulu zamanı öz səlahiyyətini aşağı
pillə işçilərinə həvalə edə bilər. Lider isə qrup tərəfindən
qərarın qəbul edilməsinə təsir göstərir və həmin qərarın
çıxarılmasında bilavasitə iştirak edir. O, müəyyən bir
informasiyanı qeyri-rabitə kanalları sistemi ilə əldə edir.
Rəhbərlik
üslubu. Təcrübə
göstərir
ki, qrup
215
fəaliyyətinin səmərəliliyi rəhbərlik üslubundan əsaslı şəkildə
asılıdır. İdarəetmə ilə bağlı olaraq sosial psixologiyada beş cür
rəhbərlik üslubu qeyd olunur : avtokratik, avtoritar, demokra-
tik, laqeyd (etinasız, liberal) və qeyri-sabit (ardıcıl olmayan)
rəhbərlik üslubu.
Avtokratik rəhbərlik üslubuna malik olan liderlər
(rəhbərlər) bir növ müstəbid olur. Adətən avtokratik və avtori-
tar rəhbərlik üslubuna malik olan liderlər qrup üzvlərinin fikir
və ideyalarını nəzərə almadan, müstəqil hərəkət edirlər. Əmr,
göstəriş, təlimat, töhmət, təşəkkür onların qrup üzvləri ilə əsas
əlaqə forması olur. O hər cür məlumatı bir növ özündə gizlədir,
heç kəsin bundan xəbəri olmur, ona görə də ona tabe olanlar,
adətən güman və şayiə aləmində olurlar.
Avtoritar lider qrup üzvlərinin imkan və qabiliyyətlərini
aşağı qiymətləndirir. Bu cür rəhbərlər qrup üzvlərinin
təşəbbüslərini boğur, ya da sadəcə olaraq onlardan istifadə
etmirlər. Bu cür rəhbərlər belə hesab edirlər ki, onlar «hər şeyi
özləri bilirlər», onsuz da heç kim bu işi onun kimi yaxşı yerinə
yetirə bilməz. Məhz buna görə də bu cür qruplarda qrup
üzvlərinin hamısında ümumi işə qarşı məsuliyyət hissi
zəifləmiş olur, əmək onlar üçün sanki formal bir işə, vəziyyətə
çevrilir.
Adətən avtoritar lider rəhbərlik etdiyi qrup üzvlərindən
kiminsə müəyyən səhvə yol verdiyini gördükdə onu necə
düzəltməyi məsləhət görmək əvəzinə ona gülür, onu ələ salır.
Avtoritar lider iştirak etmədikdə onun qrupunda aparılan iş
ləngiyir, bəzən dayandırılır. K.Levinin təcrübələri göstərmişdir
ki, avtoritar lider otaqdan çıxan kimi qrup üzvləri işi kənara
qoymuş, onu davam etdirməmiş, ya da fəaliyyətin səviyyəsi
kəskin şəkildə aşağı düşmüşdür. Bu cür lider uzun müddət
qrupdan uzaq düşdükdə qrup öz işini müstəqil yerinə yetirmək
və ya onu səmərəli təşkil etmək imkanından məhrum olmuşdur.
Avtoritar liderdən fərqli olaraq demokratik üsluba malik
olan lider qrup üzvləri tərəfindən rəğbətlə qarşılanır. Bu cür
216
rəhbərlik üslubuna malik olan lider daima qrup üzvləri ilə
razılaşır. Qərar qəbul edərkən qrup üzvlərinin təkliflərini
nəzərə alır. Demokratik rəhbərlik üslubuna malik olan lider öz
fəaliyyətini təkcə qrup fəaliyyətinə nəzarət və onu tənzim
etməklə məhdudlaşdırmır, onların tərbiyəsi və təliminə də ciddi
diqqət yetirir. Demokratik rəhbərlik hslubuna malik olan
liderlərlə qrup üzvləri arasında olduqca səmərəli təmas yaranır.
Aparılmış müşahidə və tədqiqatlar göstərmişdir ki, la-
qeyd rəhbərlik üslubuna malik olan liderlərin qrup üzvləri ilə
ynsiyyəti kortəbii xarakter daşıyır. Çox vaxt onların arasında
yaranan ünsiyyət qrup üzvləri tərəfindən diktə olunur. Bu cür
liderlər qrupa müəyyən tapşırıqlar verməklə məhdudlaşır, onun
necə yerinə yetirilməsinə əhəmiyyət vermirlər. Laqeyd
rəhbərlər qrupun ayrı-ayrı üzvlərinin işinə qarışmamağa çalışır,
bir növ qrupdan təcrid olunur, neytrallığa can atırlar.
Qeyri-sabit rəhbərlik üslubuna malik olan liderlərə
gəldikdə onlar dəyişgən olurlar. Onların necə hərəkət
edəcəklərini qabaqcadan müəyyənləşdirmək mümkün olmur.
Bir dəfə avtoritarlıq göstərən bu cür liderlər, başqa vaxt yerli-
yersiz ya demokratik, ya da laqeyd rəhbərlik üslubuna yer
verirlər. Bütün bunlar isə onunla qrup üzvləri arasında
anlaşıqsızlıq yaradır. Nəticədə qrup fəaliyyətinin səmərəliliyi
üçün zəruri olan şərait yaranmır.
III. 6.4. Şəxsiyyətlərarası münasibətlər
Qruplarda şəxsiyyətlərarası münasibətlər haqqında.
Qruplarda insanlar birgə yaşayıb və fəaliyyət göstərmələrinə
görə onların arasında istər-istəməz qarşılıqlı münasibətlər
özünü göstərir. Bu cür mənasibətlər sosial psixologiyada
şəxsiyyətlərarası münasibətlər adlandırılır. Şəxsiyyətlərarası
münasibətlər birgə fəaliyyət və ünsiyyət prosesində insanlar
arasında təzahür edən subyektiv qarşılıqlı təəssüratdan
ibarətdir. Şəxsiyyətlərarası münasibətlər fərdlərin bir-birini
Dostları ilə paylaş: |