Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
artması ilə və 2) meteoroloji dəyişiklilklərin (uzun müddətli quraqlıq) olması ilə. Mal-qaranın ardıcıl otarılması otlaqlarda artıq təzyiqin olmasına, onsuz da seyrək olan bitki örtüyünün məhv olmasına səbəb olur. Səhralaşmaya həm də ot örtüyünün kütləvi yandırılması, xüsusilə yağış dövründən səhra, intensiv şumlanma, qrunt suyunun səviyyəsinin aşağı düşməsi və s. şərait yaradır. Məhv edilmiş bitki örtüyü və torpağın çox xırdalanması torpağın üst qatının intensiv sovrulmasma (deflyasiya) şərait yaradır. Yer kürəsi əhalisinin sürətlə artması «insan-torpaq» problemlərinə daha çox əhəmiyyət verməyi və qida məhsullarının istehsalının durmadan artırılmasını tələb edir. Bunun isə əsasını kənd təsərrüfatı əkinləri tutur, ən əsası isə istifadə olunan, şumlanan torpaqlardır. BMT mütəxəsisslərinin qiymətləndirməsinə əsasən səhralaşma gələcəkdə bir mlrd, nəfərdən çox insanı və kənd təsərrüfatı üçün mənimsənilən torpaqların üçdə birini əhatə edə bilər. Xüsusilə də Şimali Afrika, Orta Asiya, Cənub- Şərqi Asiya, Avstraliyanın, Şimali və Cənubi Amerikanın bəzi hissələrini, həmçinin Avropanın Cənubi kimi regionlara daha çox aiddir. Səhralaşmanm nəticələri ekoloji və iqtisadi cəhətdən xeyli hiss edilən olmaqla və demək olar ki, həmişə mənfi nəticələr verir. İqlimşünaslar təsdiq edirlər ki, yer kürəsinin tropik zonası genişlənir. Belə bir fikir süni peyklərdən tədqiqatlar nəticəsində alınmış məlumatlara əsas verir. Atmosferin aşağı qatlarında temperaturun ölçülməsi 1979-cu ildən 2005 ilin sonlarına qədər aparılmışdır (New Scientist məlumat verir). Səhralaşmaya səbəb olan amillər bunlardır: təbii amillər və antropogen amillər. Səhralaşmanm baş verməsinə səbəb olan amillərə: iqlim, hidroloji, litoedafik, biotik amillərdir ki, bunlar da ekosistemlərin və təbii fəlakətlərin dinamikası ilə əlaqədardır. Səhralaşmaya şərait yaradan antropogen amillər isə 131 insanın müxtəlif təsərrüfat fəaliyyəti ilə olur. Əsas amillərə: mal-qaranın otarılması, əkinçilik, yerin təkinin istifadəsi, su anbarlarının tikilməsi, xətti tikintilər, çay axarlarının tənzimlənməsi və s. aiddir. Suvarma əkinçiliyində irriqasiya sistemlərinin nasazlığı, aqrotexnikanm aşağı olması, kənd təsərrüfat bitkilərinin düzgün seçilməməsi, suyun çalışmaması, kübrələrin norma ilə verilməməsi, pestisidlər və s. hadisələr səhralaşmaya səbəb ola bilər. BMT-nin məlumatına görə hər il bu proses nəticəsində 50-70 min km^ münbit məhsuldar torpaq yararsız hala düşərək kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxır və istifadəsiz qalır. Səhralaşmanm səbəbləri və əsas amilləri müxtəlifdir (Şəkil 12). Adətən, səhralaşma bir neçə amilin birgə fəaliyyəti ilə baş verərək ekoloji durumu xeyli pisləşdirir. Səhralaşmaya məruz qalmış ərazilərdə torpağın fiziki xassələri pisləşir, bitki örtüyü məhv olur, qrunt suları şorlaşır, bioloji məhsuldarlıq kəskin azalır və bununla da ekosistemin bərpa imkanları azalır. Bu proses əsasən arid rayonlarda təbii, əksərən də antropogen amillərin (meşələrin məhvi, otlaqların bacarıqsız istifadəsi, torpaqları suvararkən su ehtiyatlarından səmərəsiz istifadə və b.) təsirilə baş verir. Torpağın aridləşməsi birgə proseslərin, yəni geniş ərazilərin rütubətlənməsinin azalması və bunun nəticəsində «torpaq-bitki» ekoloji sistemlərin bioloji məhsuldarlığının azalması kimi mürəkkəb və müxtəlif proseslərdir. Yerin tarixində susuz səhraların ərazisinin sürətlə azalması dövrləri olmuşdur. Həmçinin quraqlıq arid ərazilərin genişləndiyi dövrlər də olmuşdur. Üçüncü dövrün sonundan Yer üzərində buzlaşma ilə növbələşərək, mütəmadi olaraq iqlim zonalhğı seçilirdi və buzlaşmanın xeyli azalmasından, sonrakı 10-20 min illikdə arid zonalar 132 və geniş səhralar formalaşmışlar. Son 50-60 ildə bəşəriyyət və xüsusən mütəxəssislər problemin ekoloji krizisə çevrilməsi və ərzaq təhlükəsizliyi yaratmasını başa düşdülər. Azərbaycanda bu problemlər dəfələrlə akad.H.Ə.Əliyev tərəfindən qaldırılmış, həyəcan təbili çalmış mütəxəssislər və ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunmuşdur. Avrasiyada, o cümlədən Azərbaycanda səhralaşma aqroekoloji balansın pozulmasında bioloji müxtəlifliyin itirilməsində, torpaqların deqradasiyasında, dağlıq ərazilərdə ekosistemlərin şiddətli eroziyasında özünü göstərir. 1994-cü il 17 iyun tarixində Parisdə səhralaşmaya qarşı mübarizə konvensiyası qəbul olunmuş və 1996-cı ildə qüvvəyə minmişdir. Azərbaycan Respublikası Konvensiyanı 1998-ci ildə imzalamış və Respublika Prezidentinin 24 aprel 1998-ci il tarixli fərmanı ilə qüvvəyə minmişdir. Hal-hazırda dünyada ümumi suvarılan torpaqlar 148 milyon hektardan bir qədər artıqdır ki, bunun da 43 milyon hektarı və ya 30 %-ə qədəri müxtəlif növ deyradasiyaya uğramışdır. Bu torpaqlarda əsasən, şorlaşma, bataqlaşma və eroziya nəticəsində deqradasiya prosesi baş vermişdir. Azərbaycan Respublikası ərazisinin bioiqlim göstəricilərindən aydın olur ki, ölkədə səhralaşma- torpaqlann deqradasiyasının inkişaf potensialı böyükdür. Ölkəmizdə torpaq deqradasiyası bir çox iqtisadi bioloji, siyasi problemlər yaradır. İlkin hesablamalara görə torpaq ehtiyatlarının 80 % (7 mln.ha) bu və ya digər dərəcədə təbii və antropogen deqradasiyaya məruz qalmışdır. Burada 3,6 milyon hektar torpaq eroziyası yuyulma və deflyasiyaya, 2,4 milyon hektar kimyəvi amillərdən-şorlaşma, çirklənmə, qida maddələri çatışmamazhğı, 600 min hektar fiziki və 400 min hektar isə bioloji deqradasiyaya məruz qalmışdır. 133 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|