XXII
FƏSİL
BEYNƏLXALQ EKOLOGİYA HÜQUQU
1.
Beynəlxalq ekologiya hüququnun
anlayışı və mənbələri
Beynəlxalq ekologiya hüququ - ətraf mühitin çirklənmədən
qorunması və təbii ehtiyatların rasional istifadəsi ilə bağlı
dövlətlərarası münasibətləri nizama salan normaların məcmusuna
deyilir.
Təbiətin qorunması və onun ehtiyatlarından məqsədəuyğun istifadə
olunması - müasir dövrün qlobal problemlərindən biridir. Bu problemin
həllində bütün dövlətlər maraqlı olmalıdırlar.
Bu ideya mühüm beynəlxalq sənədlər olan
Ətraf mühitin
problemlərinə dair 1972-ci il Stokholm Bəyannaməsində
və
Ətraf mühit
və inkişafa dair 1992-ci il Rio-de Janeyro Bəyannaməsində,
habelə bir
sıra beynəlxalq müqavilələrdə birbaşa təsbit olunmuşdur; məsələn:
Dənizin
tullantdarla və digər materiallarla çirklənməsinin qarşısı alınması
haqqında 1972-ci il Konvensiyasında
(preambu- lada) bəyan edilir ki,
insan üçün həyati əhəmiyyətə malik olan dənizin və onun canlı
orqanizmlərinin qorunmasında bütün insanlar maraqlıdırlar;
Təbiətin və
təbii ehtiyatların qorunub saxlanması haqqında 1968-ci il Afrika
Konvensiyasında
(prcambulada) deyilir ki, torpaq, su, flora və fauna
bəşəriyyət üçün həyati əhəmiyyətə malikdir.
Bioloji müxtəliflik haqqında
1992-ci il Konvensiyasının
preambulasında göstərilir ki, bioloji
müxtəlifliyin qorunub saxlanması bütün bəşəriyyətin ümumi vəzifəsidir.
Müasir dövrdə ayrılıqda bir dövlət üçün ekoloji təhlükəsizlik sistemi
yaradılması, demək olar ki, qeyri-mümkündür. Yalnız birgə
275
səylərlo, müvafiq hüquqi rejim yaratmaqla, bugünkü və gələcək nəsillərin
sağlam yaşayışını və inkişafını təmin etmək olar. Buradan belə bir məntiqi
nəticə alınır ki, ətraf mühitin qorunub saxlanmasında və ekoloji ehtiyatların
adekvat mühafizəsində beynəlxalq ekologiya hüququ həlledici rol oynaya
bilər və oynamalıdır.
Beynəlxalq ekologiya hüququnun predmetinə aşağıdakı məsələlər
daxildir; 1) ətraf mühitə müxtəlif mənbələrdən dəyən zərərin qarşısının
alınması, azaldılması və aradan qaldırılması; 2) təbii ehtiyatların ekoloji
baxımdan əsaslandırılmış rasional istifadəsi rejiminin təmin edilməsi; 3)
ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı dövlətlərin elmi-texniki əməkdaşlığı.
Ətraf mühitin bcynəlxalq-hüquqi mühafizəsinin aşağıdakı obyektləri
vardır:
1)
milli təbii ehtiyatlar:
dövlətin yurisdiksiyası altında yerləşən bu
ehtiyatların hüquqi rejiminin müəyyən edilməsində daxili hüquq normaları
başlıca rol oynasa da, onların mühafizəsinə dair beynəlxalq müqavilələr də
mövcuddur;
2)
beynəlxalq təbii ehtiyatlar;
milli yurisdiksiyanın hüdudlarından
kənarda və ya özünün təbii dövretmə prosesində müxtəlif dövlətlərin
ərazisində olur. Bu ehtiyatların mühafizəsi və onlardan istifadə rejimi
beynəlxalq hüquq normaları ilə müəyyən edilir; iki növü vardır: a)
universal ehtiyatlar;
bütün dövlətlərin ümumi istifadəsində olur (açıq
dəniz, kosmos.
Antarktika, beynəlxalq dəniz dibi rayonu);
b) bölünən təbii
ehtiyatlar;
iki və ya daha çox ölkəyə məxsus olur və ya onlar tərəfindən
istifadə edilir (məsələn, beynəlxalq çaylarda olan ehtiyatlar, sərhəd təbii
kompleksləri və s.).
2.
Beynəlxalq ekologiya hüququnun prinsipləri
Ətraf mühitin indiki və gələcək nəsillərin naminə mühafizəsi -
beynəlxalq ekologiya hüququnun mərkəzi prinsipidir. Bu prinsipin
mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlətlər indiki və gələcək nəsillərin naminə
ətraf mühitin keyfiyyətinin qorunub saxlanması və yaxşı-
276
laşdınlması və təbii ehtiyatların rasional idarə olunması istiqamətində bütün
zəruri tədbirləri görməlidirlər.
Beynəlxalq ekologiya hüququnun digər aşağıdakı xüsusi prinsipləri
vardır:
a)
transsərhdd ekoloji zərərin yolverilməzliyi.
Öz yurisdiksiyası
çərçivəsində dövlətlər digər dövlətlərin və beynəlxalq rejimli ərazilərin
təbii mühitinə zərər yetirə bilən hərəkətlərdən çəkinməlidir, habelə belə
zərər yetirə bilən fəaliyyətin qarşısını almalıdırlar. İlk dəfə 1972-ci il
Stokholm Bəyannaməsində təsbit olunmuş bu prinsip hazırda beynəlxalq
praktikada hamılıqla tanınmışdır.
b)
təbii ehtiyatların ekoloji baxımdan əsaslandırılmış rasional
istifadəsi.
Hələ tam dəqiq normativ məzmuna malik olmayan bu prinsipin
mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir; indiki və gələeək nəsillərin mənafeyi
naminə Yerin bərpa oluna bilən və bərpa olunmayan eh- tiyatlannın rasional
planlaşdırılması və idarə olunması; ekoloji fəaliyyətin uzun müddətə
planlaşdıniması; dövlətlərin öz yurisdiksiyası çərçivəsində fəaliyyətinin bu
hüdudlardan kənarda yerləşən təbii mühitə göstərə biləeəyi nətieələrin
qiymətləndirilməsi.
c)
ətraf mühitin radioktiv çirklənməsinin yolverilməzliyi;
ç)
dəniz mühitinin mühafizəsi:
d)
ətraf mühiti dəyişikliyə uğradan vasitələrdən hərbi və ya
istənilən digər düşmən məqsədlərlə istifadə olunmasının qadağan
edilməsi;
e)
milli yurisdiksiya hüdudlarından kənarda yerləşən ekoloji
sistemlərə vurulmuş zərərə görə dövlətlərin beynəlxalq məsuliyyəti
və s.
3.
Beynəlxalq ekologiya hüququnun mənbələri
Beynəlxalq ekoloji standartların ən yaxşı və ən səmərəli ifadə forması
beynəlxalq müqavilələrdir.
Hazırda ətraf mühitin mühafizəsinin müxtəlif
aspektlərinə dair 500-ə qədər beynəlxalq saziş mövcuddur. Onların
içərisində ikitərəfli, regional və universal sazişlər, ətraf mühitin
qorunmasının ümumi məsələlərinə və ya ayrı- ayrı ekoloji sistemlərin ~
dəniz mühitinin, atmosferin, yerətrafı kosmik fəzanın mühafizəsinə həsr
olunmuş müqavilələr vardır.
277