Dərsliyin məqsəd və vəzifələri ilə əlaqədar olaraq nitq mədəniyyəti dil
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
23 dialektik vəhdətdə olub bir-birini tamamlasa da, aralarında müəyyən fərqlər də vardır: 1)Dil həcmcə nitqdən geniĢdir; 2) Dil ümumxalq, nitq fərdi səciyyə daĢıyır; 3) Dil ünsiyyət vasitəsi, nitq ünsiyyət prosesidir; 4)NĠtq insan fikrinin ifadəçisidir, təfəkkürü formalaĢdırır; 5) Nitqin əsas cəhəti onun məzmunluluğu, aydınlıq, mənalılıq, təsirlilik və dəqiqliyidir; 6) Dil nitqin məhsuludur, kollektivin bəhrəsidir, məna ilə akustik obrazı birləĢdirən iĢarələr sistemidir. Nitq dilin hər dəfə yenidən iĢlədilməsidir; 7) Dil ictimai-tarixi təcrübənin mövcudluğu, saxlanması və verilməsidir. Nitqə adlandırmaq, ümumiləĢdirmək və kommunikativ funksionallıq əlamətləri xasdır; 8) Dil ictimai, ümumi, nitq isə fərdi hadisədir. Nitq vasitəsilə fərdin öz fikrini ifadə etmə anlama və qavrama aktıdır. Hər Ģəxsin öz danıĢıq manerası vardır; 9) Dil imkana, nitq gerçəkliyə uyğun gəlir; 10) Dil nitqə nisbətən sabit, nitq dilə nisbətdə dinamikdir. 11) Dil dilçiliyin, nitq psixologiyanın tədqiqat obyektidir (18 səh. 40). Nitq milli səciyyəlidir, hər bir xalqın, millətin özünəməxsus nitqi, danıĢığı, tələffüz forması vardır. Xalqın psixoloji xarakteri maddi yaĢayıĢ tərzi və mədəniyyəti dil ümumiliyi ilə bağlıdır. Məhz bu cəhət hər bir xalqı, o cümlədən də bizim xalqımızı, onun mədəniyyətini, eləcə də nitq mədəniyyətini baĢqa xalqlardakından fərqləndirir. Azərbaycan dili nəinki hind- Avropa dillərindən, eləcə də türk dillərindən, hətta oğuz qrupuna daxil olan Türkiyə türkcəsindən, türkmən və qaqauz dillərindən də fərqlənir. Dilimizin lüğət tərkibi, fonetik sistemi və qrammatik quruluĢu min ildən artıqdır ki, müstəqil inkiĢaf yoluna qədəm qoymuĢdur. Azərbaycan xalqı öz varlığını ortaya qoyana qədər formalaĢmıĢ və öz dilini də formalaĢdırmıĢdır. Dövrdən asılı olaraq ərəb-fars sözləri ilə nə qədər yüklənsə də IX-XI əsrlərdə meydana gələn "Dədə Qorqud kitabı", XIII əsrdə Həsənoğlunun qəzəlləri göstərir ki, ortaq əlifbadan, ərəb-fars söz və ifadələrindən istifadə etsək də, fərq özünü bütün dil qatlarında göstərir, nitqin ahəngi, ritmi, tempi, intensivliyi, məntiqi vurğusu, tembri, sintaktik mənaların ifadəsinə xidmət edən intonasiyası dilimizin özünə məxsusluğunu bu gün bütün dünyaya nümayiĢ etdirir. Nitq mədəniyyətinin bu xüsusiyyətləri bütün xalqımız tərəfindən gözlə-nilir və hər gələn yeni nəsildən, uĢaq bağçalarından baĢlamıĢ məktəblərə qədər, Ģagirdlərdən, tələbələrdən, qəzet-jurnal səhi-fələrində, radio-televiziya veriliĢlərində, müxtəlif dərslik, dərs vəsaitləri, siyasi, elmi, bədii, publisistik kitablara qədər dilimizin qrammatik qanun-qaydalarına əməl edilməsi hamıdan tələb olunur. Sözlərin fonetik tərkibi, düzgün tələffüzü və yazılıĢı, leksik- semantik mənası, cümlə quruluĢu hamı üçün eynidir. Bu da təbiidir ki, əgər belə olmasa idi, dil öz əsas vəzifəsini - ünsiyyət vasitəsi olmaq funksiyasını icra edə bilməzdi. Nitq mədəniyyətinin səciyyəvi cəhətləri də vardır. Dilin leksik - semantik və sintaktik yaruslarında fərqli cəhətlərə üslubla bağlı məqamlarda yol verilir. Dram əsərlərində dialoqlarda,Ģeirlərdə heca, qafiyə, vəzn xatirinə cümlələrdə söz sırasının pozulması fərdi səciyyə daĢıyır. Mədəniyyətin göstəricilərindən olan gözəl nitq dilin səlisliyindən, onun ifadə imkanlarından düzgün faydalanmaq vərdiĢ-ləri ilə ĢərtləĢir. Azərbaycan dili lüğət tərkibi, fonetik sistemi, morfoloji və sintaktik quruluĢuna görə dünyanın ən inkiĢaf etmiĢ zəngin dillərindən sayılır. Nitqin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Eyni məsələdən, məlum faktdan danıĢan və ya yazan iki adamın nitqi (əgər yazılıb 24 əzbərlənməmiĢdirsə) məzmunca eyni olsa da, nəql etmə formasına, quruluĢuna görə bir-birindən fərqlənəcəkdir. Həyatda bir-birinin eyni iki adam olmadığı (lap ekiz doğulanlar da) kimi, bir-birinin eyni olan iki nitq parçası da yoxdur (hətta bir Ģairineyni mövzuda müxtəlif vaxtlarda yazılmıĢ iki Ģeiri, hansısa bir yazıçının iki variantda yazılmıĢ əsərinin bir hissəsi və s.). Ġnsanlar ayrı-ayrı fərdlər olduğu üçün onların nitqi də fərdidir, özünəməxsusdur. Bəlkə dünyanın, həyatın bənzərsizliyi elə bununla əlaqədardır. Xalqlar müxtəlif olduğu kimi, onların nitqi də, dili də bir- birindən fonetik, leksik, qrammatik cəhətdən fərqlidir, üslub baxımından rəngarəngdir. Xalqların xarakteri dillərində də görünür. Dildəki milli fərq insanların nitqində öz təzahürünü tapır.XIX əsrin görkəmli alman dilçisi V.Humboldtun "Hər xalq orijinal və təkrarolunmazdır. Dil xalqın zahirə meydana gəlməsidir, onun ruhu dildir" - kəlamına haqq qazandırmaq lazımdır. Nitq mədəniyyətinin elə xüsusiyyətləri var ki, fərdi səciyyə-lidir, yəni heç də hamı bir cür danıĢmır, yazmır, nitq söyləmir. Nitq mədəniyyətinin inkiĢafında, ədəbi dil normalarına düzgün əməl olunmasında məktəbin, radio və televiziya veriliĢlərinin, dövrü mətbuatın, kino və teatrın rolu əvəzsizdir. Kütləvi infor-masiya vasitələri və tədris müəssisələri dilin qayda-qanunlarını siyasi, sosial, mədəni və mənəvi məsələlər daxilində çatdırır, qrammatik qaydaları, dilin quruluĢunu bir fənn kimi yox, praktik Ģəkildə nitq prosesində nitq mədəniyyəti kimi verir. Müasir dövrdə hər bir Ģəxsin ən gözəl keyfiyyətlərindən biri, bəlkə də baĢlıcası onun zəngin nitq mədəniyyətinə malik olmasıdır. Nitq mədəniyyəti insanın ümumi inkiĢafında xüsusi rol oynayır. Ġstər məzmun, istərsə də forma cəhətdən gözəl olan nitq fikrin təsirli ifadəsinə xidmət edir. Sual və tapĢırıqlar 1. Nitq mədəniyyəti dilçilik fənni kimi nə vaxtdan formalaĢmağa baĢlamıĢdır? 2. Nitq mədəniyyəti tədris fənni kimi neçənci ildən ali məktəblərdə tədris olunur? 3. Nitqin əsas məqsədi nədir? 4. Maddi mədəniyyət deyiləndə nələr nəzərdə tutulur? 5. Xalqın milli mədəniyyəti nələrdə təzahür edir? 6. Mədəni nitqin əsas əlamətləri hansılardır? 7. Dilin vəzifəsi nədir? 8. Dil, yoxsa nitq dəyiĢikliyə çox uğrayır? 9. Nitqin milli səciyyəli olduğunu necə izah edərsiniz? 10. Nitq mədəniyyətinə verilən tələblər hansılardır? 11. Azərbaycan dilinin dövlət dili statusu alması haqqında nə deyə bilərsiniz? 12. Dil ilə nitq arasında hansı fərqlər vardır? ÇalıĢma 9. Mətni oxuyun, dilimizi xarakterizə edən fikirlərə daha nələri əlavə etməyin mümkün olduğunu araĢdırın: Dil millətin canı və qanıdır. Vətən və ana dili - bunlar sinonim anlayıĢlardır. Vətəni sevmək doğma dili sevmək deməkdir. O, olmadan xalqın tarixini, onun keçmiĢini, mədəniyyətini öyrənmək olmaz. Orta əsrlərdə əsgərlərimiz dodaqlarında "Doğma vətəndən gözəl, doğma dildən Ģirin dünyada yoxdur" sözləri ilə döyüĢlərə qalxmıĢ və vətən uğrunda canlarından keçmiĢlər. XV-XVII əsrlərdə Azərbaycanın Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|