Dərsliyin məqsəd və vəzifələri ilə əlaqədar olaraq nitq mədəniyyəti dil
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
110 səslənməsinə, istərsə də mənasına görə deyilən, yazılan fikrin yığcam, müdrik və obrazlı ifadəsinə yardımçı olan atalar sözləri və zərb-məsəllər tərbiyəvi mövzuda aparılan söhbətlərdə olduqca faydalıdır, deyilənləri əsaslandırmaq, dinləyənləri nəyə isə inandırmaq, nədənsə çəkindirmək, düĢündürmək üçün əhəmiyyətlidir. Məs: Dirilik birlikdədir; El gücü, sel gücü; El sevəni aləm sevər; Dost dosta arxadır; Ġgid ölər adı qalar; Elə arxalanan igidin arxası yerə dəyməz; YaxĢı dost yaman gündə tanınar; Sənətin pisi yoxdur; Halva, halva deməklə ağız Ģirin olmaz; Aza qane olmayan, çoxa çatmaz; Ağıl yaĢda deyil, baĢdadır; Sirkə nə qədər tünd olsa, öz qabını çatladar; Ağıl ağıldan üstündür; Pis adam yaxĢının qədrini bilməz; BaĢqasına quyu qazan özü düĢər; Bağa baxarsan bağ olar, baxmazsan dağ olar və s. və i. Hər kəs atalar sözləri və zərb-məsəllərdən həyatın müxtəlif sahələrinə aid mövzularda yerində və məqsədəmüvafiq Ģəkildə istifadə etməyi bacarmalı, haqqında söhbət gedən məsələlərlə onları əlaqələndirməlidir. Sual və tapĢırıqlar 1. Dilin üslubi imkanları dedikdə nələr nəzərdə tutulur? 2. Üslub normaları nəyə xidmət edir? 3. Alliterasiya nədir? O, poetik üslubi priyom kimi bədii ifadə vasitəsi hesab olunurmu? 4. Frazeoloji birləĢmələr məcazi məna kəsb etməklə fikrin obrazlı ifadəsinə necə xidmət göstərir? 5. Atalar sözləri, zərb-məsəllər və aforizmlər hansı üslubda daha çox iĢlənir və səbəbi nədir? 6. Ədəbi dil normaları hansı nitqdə tam gözlənilir? 7. Daxili nitq hansı əsərlər üçün səciyyəvidir? 8. Hansı əsərlər makrodialoq əsasında yaradılır? 9. Bədii əsərlərdə qeyri-mədəni nitq hansı məqamlarda iĢlədilir? 10. Dialoq hansı formalarda olur? Replika nədir və o, hansı əsərlərdə təzahür edir? ÇalıĢma 101. Azərb. DBTĠA-da tələbələrin elmi-praktik konfransı keçirilir, onun reqlamentini tərtib edin. ÇalıĢma 102. Misra və cümlələrdə eyni cinsli samitlərin təkrarlanaraq müəyyən ahəng, musiqi yaratmasına fikir verin. Bədii üslubun daha da qüvvətləndirilməsinə xidmət edən fonetik təkrarın bu növü necə adlandırılır? Qar üzərinə qan dammıĢ kimi qızıl yanaqlım! QoĢa badam sığmayan dar ağızlım. Qələmçilər çaldağı qaraqaĢlım! Qurumsu qırx tutan qara saçlım ("Kitabi-Dədə Qorqud"dan) Uzun-uzadı uzunçuluq etmək; gününü göy əsgiyə düyünləmək; gedər-gəlməzə getmək; qurddan qorxan qoyun saxlamaz; azacıq aĢım, ağrımaz baĢım; ucunu tutub ucuzluğa getmək; axmağın ağlı baĢında olmaz, dabanında olar; açıq ağız ac qalmaz və s. ÇalıĢma 103. Üslubi fiqurlardan olan anaforalarda eyni söz və ifadələrin təkrarı ilə yaranan bədii ifadə tərzinin göstəricilərini tapıb altından xətt çəkin. 111 Qaraca Çobanın qara köpəyi Qazana qarĢı gəldi. Qazan qara köpəklə xəbərləĢdi. ("Kitabi-Dədə Qorqud"dan) Üçü bizə yağıdı, Üçü cənnət bağıdı. Üçü yığar gətirər Üçü vurar dağıdar. (Tapmaca) Qırat Koroğlunun vuran əlidir, Qırat Koroğlunun qaçar ayağı. Var günündə Qırat onun yoldaĢı, Hay günündə Qırat onun dayağı. (C. Cabbarlı) Gözəl qamət, gözəl gərdən, gözəl üz, Gözəl olmaz sən tək olsa, gözəl yüz. Gözəl canı munca yetər, gözəl üz, Gözəl deyil, etmə, gözəl, alı sən. (M. P. Vaqif) Hər nə versən, ver, məbada vermə bir dirhəm zəkat Hər nə düz versən, ver, oğlum, borcunu vermə təmam. Hər nə alsan, al, amandır, alma kasıbdan salam Hər nə etsən, et və lakin etmə meydən ictinab, Hər nə tutsan, tut və lakin tutma bir kari-səvab. Hər nə çəksən, çək, vəli, çəkmə xəcalət qübhdən. Harda yatsan, yat, ayılma, durma hərgiz sübhdən. (M.Ə.Sabir) ÇalıĢma 104. Bədii dilin ifadəliyini təmin edən üslubi fiqurlardan biri Ģeirdə misralarında, cümlədə son sözlərin təkrarı ilə yaranan epiforadır. Onları tapın: Eyb eləmə eybəcərin eybinə, Eyb edirsən öz eybinə, eybi yox. Qırx gün saqqal dəlisi, Qırx gün daraq dəlisi. Qırx gün yaraq dəlisi. Ġskəndər: - Gəlin içəri, gəlin bura! Gəl, gəl! Yavuq gəl?! Gəl, keç içəri. Sən də gəl. Hacı Kazım, sən də buyur içəri. Hamınız gəlin içəri! Mən ölüm, hamınız gəlin! Bax, belə! Keç,keç! Sən də gəl içəri! Sən də gəl. Gəlin, gəlin! (C. Məmmədquluzadə. "Ölülər" komediyasından) DüĢdü bütün qəzetlər qiymətdən, ay can! Ay can! Xəlqin canı qurtardı töhmətdən, ay can! Ay can! (M. Ə. Sabir) Leyli demə-cənnət içrə bir hür, Məcnun demə-zülmət içrə bir nur. Leyli demə-övci-hüsnə bir mah Məcnun demə-mülki-eĢqə bir Ģah. (M. Füzuli. "Leyli və Məcnun"dan) ÇalıĢma 105. Sözləri hecalara ayırın, sətirdən-sətrə keçirilmə qaydasını deyin: Cüdo, karate, atletika, boks, taekvondo, hokkey, VMH, tennis, olimpiada, neftçi, 2010-cu il, miokardit, M. F. Axundov, veloidman, A. A. Bakıxanov, 15-ci. ÇalıĢma 106. Bir tədris ilində gördüyünüz iĢlərin hesabatını yazın. 112 2. ELMİ ÜSLUB Elmi üslub elmi əsərlərin dilində təzahür edir. Elmi fikir elmi əsərlərdə Ģərh olunur. Elmin, istehsalat və texnikanın ayrı-ayrı sahələrinə aid məqalə, tezis, məruzə, rəy və monoqrafiyalar bu üslubda yazılır. Elmi üslubun əlamətdar cəhətlərindən biri elmi anlayıĢların ən dəqiq ifadəsi kimi terminlilikdir. Terminlərin sistem halında iĢlənməsi onu digər üslublardan fərqləndirən əsas əlamətdir. Elmi üslubun ikinci cəhəti mücərrəd mənalı sözlərin, beynəlmiləl alınmaların həqiqi mənada iĢlədilməsi, fikirlərin dəqiq, konkret və birmənalı ifadə edilməsidir. Elmi üslubda sözlərin öz müstəqim mənasında iĢlənməsi bəhs edilən təbiət və cəmiyyət hadisələri haqqında tam, dürüst və dəqiq məlumatın verilməsi ilə bağlıdır. Bu üslubda məcazi mənalı sözlərə yer verilmir. Emosionallıq, obrazlıq kimi xüsusiyyətlər də bu üslub üçün xarakterik deyildir. Elmi üslubda mövzu müəyyən ixtisas sahəsinə aid olur, kitabın, monoqrafiyanın adı, onlarda verilmiĢ fəsil, bölmə və baĢlıqlar, Ģərh olunmağa yönəlmiĢ mətnlər səbəb-nəticə əlaqələri əsasında qurulur, burada sübut və dəlillər elmi Ģəkildə tərif, düstur, cədvəl və rəqəmlərlə verilir, mürəkkəb cümlə tipləri üstünlük təĢkil edir. Fikirlər sübutlara, faktlara istinad edilir, ümumiləĢdirilmələr aparılır, nəticə çıxarılır. Elmi üslubda yazılmıĢ əsərlər daha çox öz sahəsinə aid mütəxəssislər arasında yayılır, iĢlədilir və elə onlar tərəfindən də tam və əhatəli Ģəkildə baĢa düĢülür. Çünki hər hansı bir elm sahəsinin özünəməxsus, sfesifik sözləri və terminləri vardır ki, bu terminlər, əsasən, baĢqa dillərdən alınan sözlərdir, onlar ya olduğu kimi iĢlənir, ya tərcümə olunur, ya da kalka üslulu ilə yeni sözlərin meydana gəlməsi ilə reallaĢır. Orta məktəbdə tədris olunan fizika, riyaziyyat, həndəsə, kimya fənləri, ali məktəbdə keçilən informatika, idman metrologiyası, idman psixologiyası, insan fiziologiyası fənləri, gimnastikaya, su idmanı növlərinə aid dərslik və dərs vəsaitləri xüsusi terminlər üzərində qurulmaqla bədii üslubda yazılmıĢ əsərlərdən dil və üslubuna görə fərqlənir. Tələbələr öyrəndikləri hər hansı dərsliyin bir səhifəsinə, hətta bir abzasına belə baxan kimi onun hansı elm sahəsinə aid olduğunu müəyyənləĢdirə bilirlər. Sual və tapĢırıqlar 1. Elmi üslub nədir və elmi üslub nümunələri hansı formalarda təzahür edir? 2. Elmi üslubun ən əlamətdar cəhəti nədən ibarətdir? 3. Elmi üslubda məcazi mənalı sözlərə, yoxsa terminlərə çox yer verilir? 4. Kalka üslulu ilə yaranmıĢ sözlərdən nümunələr verin. Onların kalka üslulu ilə yarandığını necə bilmək olar? 5. Akademiyada hansı elm sahələri ilə tanıĢ olduğunuzu deyin və onlara aid 5-10 termini nümunə gətirin. 6. Dəqiqlək nədir? Onu hansı üslubun səciyyəvi xüsusiyyəti hesab etmək olar? 7. Elmi nitq hansı formalarda təzahür tapır və onlarda xarakterik olan cəhətlər nədən ibarətdir? 8. Elmi nitqin əsas janrları hansılardır? Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|