Н. Грегори Менкйу
62
dəyişməsi digərinin dəyişməsini müəyyən edir. Əslində, burada üçüncünün nə-
zərdən qaçırılması dəyişəni qrafikdə əks etdirilməmişdir. Biz qarşılıqlı təsirini
təhlil edəcəyimiz iki dəyişəni, hətta düzgün müəyyən etmiş olsaq da, ikinci
problemlə – əks səbəb – nəticə (səbəb əlaqəsi) asılılığı ilə qarşılaşa bilərik.
Başqa sözlə, biz qərara gələ bilərik ki, V-nin dəyişmə səbəbi A-dır, həqiqətdə
isə V A-nın dəyişməsini müəyyən edir. Enmə üzrə dəyişənlərin və əks səbəb-
əlaqə asılılığının mövcudolma imkanı bizdən tələb edir ki, səbəblər və nəticələr
haqqında fikir söyləyərkən, qrafiklərdən ehtiyatla istifadə edilmiş olsun.
Nəzərdən qaçırılmıĢ dəyiĢənlər. Gəlin, sonrakı misala baxaq. Ölkə
əhalisinin xərçəng xəstəliyi ilə əlaqədar ölüm səviyyəsinin yüksəkliyindən
təşvişə düşən dövlət ictimaiyyətin ciddi tələbinə cavab olaraq, «Böyük
Qardaşın Statistika Xidməti» kompaniyasına hərtərəfli tədqiqat aparmağı
tapşırır. «Böyük Qardaş»-ın əməkdaşları iki dəyişən arasındakı bilavasitə
asılılığı aşkar edir: ailədə siqaret çəkənlərin sayı və onun üzvlərindən kiminsə
xərçənglə xəstələnmə ehtimalı (şəkil 2p.6).
Dövlətin alınmış nəticəyə cavabı necə olmalıdır? «Böyük Qardaş»
siqaret satışına əlavə vergi qoyulmasını və «Böyük Qardaş» xəbərdarlıq edir –
siqaret çəkmək sizin sağlamlağınıza zərərdir» yazısının yayılmasının tələb
olunmasını təklif edir.
Lakin düşüncəli tədqiqatçıda sual yaranır: «Birindən başqa, bütün
dəyişənlər sabit olaraq qəbul edilmişdirmi?». Axı mənfi cavab alındıqda, əldə
olunan nəticəni gerçəklik kimi qəbul etmək olmaz.
ġəkil 2p.6. Nəzərdən qaçırılmıĢ dəyiĢənin qrafiki
Əyrinin yuxarı istiqamətlənməsi göstərir ki, ailədə siqaret çəkənlərin
sayı nə qədər çox olarsa, xərçlənglə xəstələnənlərin ehtimalı bir o qədər çox
olar. Lakin biz bundan elə nəticə çıxarmamalıyıq ki, xərçəngin səbəbi siqaret
Економиксин принсипляри
63
çəkməkdir. Ona görə ki, tədqiqatçılar çəkilmiş siqaretlərin miqdarını hesaba
almırlar.
2p.6 şəklindəki qrafikdə aydınlaşdırmadan biri ondan ibarətdir ki, siqaret
çəkənlərin sayı çox olan evlərdə insanlar özü tütünsevənlər tərkibinə daxildir.
Xərçəngin səbəbi ailədə çəkənlərin sayı yox, siqaret çəkməkdir. Əgər siz çəkil-
miş siqaretlərin sayını sabit olaraq qəbul etməmisinizsə, şəkil 2p.6 evdə siqaret
çəkənlərin sayının xərçənglə xəstələnmə səviyyəsinə həqiqi təsirini əks
etdirmir.
Bu hadisə mühüm prinsipi misallarla aydınlaşdırmaqdır: siz səbəb və
nəticələr haqqında nəticələri təsdiqləmək üçün istifadə olunan qrafik görür-
sünüzsə, o zaman özünüzə belə bir sual verməlisiniz ki, nəzərdən qaçırılmış
dəyişən əldə edilmiş nəticəyə təsir etmirmi?
Səbəb-nəticə asılılığının əks təsiri. İqtisadçılar səbəb asılılığını müəy-
yən edərkən çox vaxt səhvə yol verirlər. Fərz edək ki, Amerika Anarxistlər
Assosiasiyasına ABŞ-da nəticəsi 2p.7-də göstərilən cinayətkarlığın səviyyəsini
tədqiq etmək tapşırılmışdır. Qrafik iri şəhərlərdə ağır cinayətlərin miqdarının
hər min nəfərə düşən polisin sayından asılılığını göstərir. Anarxistlər belə
nəticəyə gəlirlər ki, şəhərlərdə polislərin sayının çox olması cinayətlərin
artmasına gətirib çıxarır və deməli, cəmiyyət cinayətkarların cavabdehlik
tədbirlərini azaltmalıdır.
Əgər biz nəzarətedici eksperimentlər keçirə bilsəydik, onda səbəb-nəticə
asılılığının əks təsirinə düşməkdən kənar olardıq. Eksperiment aparmaq üçün
biz müxtəlif şəhərlərdə polislərin sayını sərbəst olaraq azaltmalı, yaxud artır-
malı, sonra isə hüquq orqanları qüvvələrinin sayı ilə cinayətlərin miqdarı
arasındakı asılılığı izah etməli idik.
2p.7 şəklindəki qrafik isə yalnız həyat üçün daha təhlükəli olan
şəhərlərdə polisin çoxluğunu göstərir.
Н. Грегори Менкйу
64
ġəkil 2p.7. Səbəb-nəticə asılılığının əks təsirini göstərən qrafik
Əyrinin yuxarı istiqamətlənməsi göstərir ki, şəhərdə polisin sayı
artdıqca, orada yaşamaq təhlükəsi artmış olur. Lakin cinayətlərin səbəbinin
polis yaxud cinayətin nisbətən yüksək olduğu şəhərlərdən daha çox qayda-
qanun keşikçilərinin götürülməsinin səbəb olduğu qrafikdən aydın olmur.
Bunu onunla izah etmək olar ki, cinayətlərin səviyyəsinin yüksək olduğu
şəhərlərdə bələdiyyə polislərin sayını artırır. Başqa sözlə, cinayətin miqdarının
sürətlə artması əlavə polisin işə götürülməsinə səbəb olur. Qrafik isə səbəb
asılılığının istiqamətini müəyyən etməyə imkan vermir.
Belə görünə bilər ki, səbəb – nəticə əlaqəsinin istiqamətinin müəyyənləş-
dirilməsini birinci dəyişənin dəyişilməsilə aşkar etmək zəruridir. Əgər biz
cinayətin artmasını, sonra isə polisin sayının çoxalmasını izləyiriksə, bir
nəticəyə gəlirik. Əgər biz əvvəlcə polisin sayının, onun ardınca isə cinayətin
artmasını görürüksə, onda başqa bir nəticəyə gəlirik. Bu yanaşmanın
çatışmazlığı aşağıdakılardır: İnsanlar çox vaxt öz davranışını mövcud şəraitin
dəyişməsinə cavab verməklə deyil, onların gələcəkdə dəyişmə şəraitini nəzərə
almaqla dəyişirlər. cinayətlərin gələcəkdə artmasını gözləyən şəhər elə bu
gündən polis üçün boş yerlərin miqdarını artıra bilər. Yaxud da, başqa bir əyani
misal – yeni doğulanlar və uşaq çarpayıları. Çox vaxt uşaq çarpayısını uşağın
doğulmasını gözləyərkən alırlar. Çarpayının uşaq doğulmamışdan əvvəl evə
gətirilməsi o demək deyildir ki, çarpayı satışının çoxalması əhali artımına
səbəb olur.
Qrafik üzrə səbəb asılılığı haqqında nəticənin doğruluğunu müəyyən
edən tam və dolğun qayda mövcud deyildir. Sadəcə olaraq, unutmayın ki,
xərçənglə xəstələnmənin artmasının səbəbi heç də siqaret çəkənlərin sayının
çoxluğu ilə ölçülmür, (nəzərdən qaçırılmış dəyişən), evdə uşaq çarpayısının
olması isə uşağın doğulmasına (səbəb – nəticə əlaqəsinin əks təsiri) səbəb ola
bilməz. Yalnız onda siz mənasız iqtisadi mübahisələrdən qaçmağa nail
olarsınız.
Dostları ilə paylaş: |