DərslġK / TƏLƏBƏLƏR ÜÇÜn n. Qreqorġ menkyu

Економиксин принсипляри 

 

53 

İnsan  təbiətinin  heç  bir  sahasi,  yaxud  insan  institutları  onun  nəzərindən 

qaçmamalıdır.  O,  müəyyən  məqsədə  doğru  yönəlməli  və  əhvala  uymamalı, 

rəssam kimi laqeyd və dəyanətli, bəzən isə siyasətçi kimi yerə yaxın olmalıdır. 

Siz öz qabiliyyətinizə şübhə etmirsiniz?  Onda, irəli. 

Əlavə 

 

Qrafiklərin qurulması: qısa xülasə 

İqtisadçıların öyrəndiyi bir çox dəyişənlər rəqəmlərlə ifadə oluna bilər: bananın 

qiyməti, satılmış bananların tonla miqdarı, bananın yetişdirilməsi xərcləri və s. 

Bu iqtisadi dəyişənlər çox vaxt qarşılıqlı asılılıqda olurlar. Bananların qiyməti 

yüksəldikdə,  istehlakçılar  onların  alınmasını  məhdudlaşdırırlar.  Bu  növ 

qarşılıqlı əlaqənin əks etdirilməsi üsullarından biri qrafiklərin qurulmasıdır. 

Qrafiklərin qurulması iki məqsəd daşıyır. Birincisi, iqtisadi nəzəriyyənin 

işlənməsi prosesində əksər ideyalar az başa düşülür və onları yalnız sözlər vasi-

təsilə təsvir edirlər, o zaman qrafiklər ideyaların vizual əksetmə üsulunu nəzər-

də tutur. İkincisi, iqtisadi məlumatların təhlili prosesində qrafiklər bu dəyişən-

lərin həqiqi asılılığının müəyyən edilməsi üsulunu təmin edir. Qrafiklər bizim 

nəzəriyyəni  işləməyimizi,  yaxud  faktiki  məlumatların  təhlilini  aparmağımızı 

aydınlaşdırmaq işində «ağacın arxasından meşəyə» baxmaq kimi kömək edir. 

Fikir  ən  müxtəlif  sözlərlə  deyilə  bildiyi  kimi,  riyazi  asılılıqlar  müxtəlif 

üsullarla  qrafik  şəklində  əks  etdirilə  bilər.  Yaxşı  yazıcı  fikrini  başa  düşülən 

şəklə salmaq məqsədilə çözlər seçir. Bu sözlər təsviri xoşa gələn edir, səhnəni 

isə dramatikləşdirir. Yaxşı iqtisadçı onun məqsədinə uyğun olan qrafik seçir. 

Bu əlavədə biz iqtisadçıların qrafikdən istifadə etməklə öyrəndiyi dəyişi-

lənlər  arasındakı  riyazi  asılılıqların  prinsiplərini  və  eyni  zamanda,  qrafik 

metodlarından istifadə zamanı baş verən bəzi fəndləri araşdırırıq. 

 

Bir dəyiĢənli qrafiklər 

Şəkil  2p.1-də  üç  ümumi  qrafik  verilmişdir.  Dairəvi  diaqramda  (a)  muzdlu 

işçilərin əmək haqqı, korporativ mənfəət və s. kimi ABŞ-ın milli gəlirinin mən-

bələri  təsvir  edilir.  Dairəvi  diaqramın  hər  bir  hissəsi  milli  gəlirdə  bütövlükdə 

hər  bir  mənbənin  payını  ifadə  edir.  Sütunlu  diaqram  (b)  dörd  ölkədə  (MMM 

adambaşına düşən) orta gəliri müqayisə edir. Hər bir sütunun hündürlüyü hər 

bir  ölkədə  adambaşına  düşən  orta  gəlirin  min  dollarla  həcmini  ifadə  edir. 

Müvəqqəti sıra qrafiki (v) müəyyən müddət ərzində, Amerika iqtisadiyyatının 

biznes  sektorunda  əmək  məhsuldarlığının  yüksəlməsini  əks  etdirir.  Xəttin 

hündürlüyü illər üzrə saatda buraxılan məhsulu əks etdirir. Siz, şübhəsiz, qəzet 

və curnallarda daim müvafiq qrafiklərlə rastlaşırsınız. 

(a) Dairəvi diaqram 

 

 

 

Корпоротив эялирляр (12%) 

 

мцлкиййятчилярин мянфяяти (8%) 

 

фаиз эялирляри (6%) 

 

рента эялирляри (2%) 

Муздлу 

ишчилярин 

ямяк 

щаггы 

(72%) 

---

Н. Грегори Менкйу 

 

 

54 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(b) Sütunlu qrafik 

Müxtəlif ölkələrdə adambaşına düşən ümumi məhsul 

ABŞ-ın Milli gəlirinin mənbələri 

 

АБШ, 

28740

Бюйцк 

Британийа, 

20520

Мексика, 

8120

Щиндистан, 

1950

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

Р

еа

л Ц

Д

М

, 

а

д

а

м

б

а

шын

а

 1

9

9

7

-ж

и ил

 

 

(c) Müvəqqəti zaman sırası ABŞ-ın biznes sektorunda məhsuldarlıq 

indeksi  1950-2000-ci illərdə 

 

 

 

 

 

Şəkil 2p.1 Qrafikin növləri 

 

 

 

 

 

---

Економиксин принсипляри 

 

55 

 

 

 

ġəkil 2p.1. Qrafiklərin görünüĢləri 

 

 

Dairəvi qrafik (a) tibbi xidmətlərə xərclərin bölgüsünü göstərir. Sütunlu qrafik 

(b)  ABŞ-ın  bəzi  iri  korporasiyalarının  bazar  dəyərini  göstərir.  Müvəqqəti 

zaman  sırası  qrafiki  (v)  Amerika  fermerlərinin  1950-1990-cı  illərdə  əmək 

məhsuldarlığının artımını göstərir. 

Mənbələr:  (a)  Ekonomic  Report  of  the  Prezident.  1993  (Health  care 

Financinq Admnictration). Dannıe. 1990; (b). Business Week, 25 marta, 1966; 

(v) Ekonomikc Report of the Prezident, 1993. 

Ġki dəyiĢənlilərin qrafikləri: koordinat sistemi 

2.p.1.  şəklində  göstərilmiş  qrafik  və  diaqramlar  zamanında,  yaxud  müəyyən 

vaxt  ərzində  dəyişənlərin  dəyişməsini  göstərir.  Lakin  bu,  bir  dəyişənin 

vəziyyətini  əks  etdirdiyinə  görə  tərəfimizdən  əldə  olunan  informasiyanı 

məhdudlaşdırır. 

İqtisadçıları  adətən  dəyişənlər  arasındakı  asılılıq,  onun  bir  qrafikdə  əks 

etdirilməsi maraqlandırır. Bunu yerinə yetirmək koordinat sistemindən istifadə 

etməyə imkan verir. 

Fərz  edək  ki,  siz  tələbənin  təhsil  vaxtı  və  onun  orta  qiyməti  arasındakı 

asılılığı  öyrənmək  istəyirsiniz.  Öz  qrupunuzda  siz  hər  tələbə  üçün  iki  rəqəm 

yazırsınız:  tələbənin  təhsilə  həftədə  sərf  etdiyi  saatın  miqdarını  və  onun  orta 

qiymətini.  Əldə  olunmuş  məlumatı  səthdə  (koordinatda)  nöqtənin  yerini 

müəyyən edən rəqəm kimi istifadə etmək olar. Məsələn, Albert E., həftədə 25 

saat koordinatla 3,5 xalla göstərildiyi halda, onun dostu Alfred E həftədə 5 saat 

koordinatla 2,0 xalla göstərildiyinə görə «narahat» olmadığını söyləyir. 

Əldə  olunmuş  koordinatı  ikiölçülü  sistemdə  qeyd  edək.  Hər  bir  cütün 

birinci  rəqəmi  (X  koordinatı)  bizə  nöqtənin  üfüqi  yerləşməsini,  ikinci,  (Y 

koordinatı) nöqtənin şaquli yerləşməsini göstərir. X və Y-in  O-a bərabər olan 

nöqtəsi  koordinatın  başlanğıcı  adlanır.  İki  koordinat  bizə  nöqtələrin  nisbi 

başlanğıc  koordinatını  göstərir.  X  koordinatı  koordinatın  başlanğıcının  sağına 

tərəf, koordinat Y isə yuxarı yerləşir. 

Qrafik  2.p.2.  Albert  E  və  Alfred  E-nin  orta  ballarının  və  onların  yol-

daşları  -  tələbələrin  təhsil  saatlarının  kəmiyyətindən  asılılığını  əks  etdirir. 

Qrafiki təhlil edərkən biz görürük ki, səthdən sağa olan nöqtə bir qayda olaraq, 

yuxarı  yerləşir.  Belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  təhsil  saatının  miqdarını 

tələbələrin  qiymətlərinin  səviyyəsi  müəyyən edir. Belə olan halda, biz  deyirik 

ki,  baxılan  dəyişənlər  arasında  bilavasitə  asılılıq  (normal  asılılıq)  mövcuddur. 

Əksinə,  əgər  biz  qrafikdə  əyləncələrdə  keçirilən  vaxtı  və  tələbələrin 

---