Економиксин принсипляри
59
qiymətdə çox roman almalı olacaq və tələb əyrisi sağa dəyişəcək. Yaxud da
kinoteatr biletləri aşağı düşərsə, Emma kinoya daha çox vaxt sərf edəcək və az
oxuyacaq, onun tələbi hər bir mümkün qiymətdə azalacaq və tələb əyrisi sola
dəyişəcəkdir. Əksinə, qrafikin koordinat oxunda əks olunan dəyişən dəyişdikdə
əyri hərəkət etmir, dəyişiklik əyri ilə yanaşı hərəkətdə əks olunur.
ġəkil 2p.4. Tələb əyrisinin dəyiĢməsi
Emmanın romanlara olan tələb əyrisinin vəziyyəti onun gəlirinin
həcmindən asılıdır. O, istənilən mövcud qiymətdə çox gəlir əldə etdikcə, bir o
qədər çox kitab alar və onda tələb əyrisi də sağa hərəkət edəcəkdir. D
1
əyrisi
Emmanın gəlirinin ildə 30 min dollar təşkil etdiyi zaman ilkin tələbi ifadə edir.
Əgər onun gəliri ildə 40 min dollara yüksələrsə, tələb əyrisi D
2
-yə qədər dəyişə
bilər. Əgər onun gəliri ildə 20 min dollara düşərsə, tələb əyrisi D
3
-ə qədər
dəyişə bilər.
Maillik və elastiklik
Emmaya aid vermək istədiyiniz suallardan biri «kitabın qiymətinin onun alı-
cılıq vərdişinə necə təsir edir» sualı ola bilər. Şəkil 2p.5-dəki tələb əyrisinə
nəzər salın. Əgər əyri dik yuxarı qalxmış olarsa, qiymətlərin qalxması, yaxud
aşağı düşməsi Emmanın aldığı əmtəələrin kəmiyyətini əhəmiyyətli şəkildə
dəyişməyəcək. Əgər qarşımızdakı əyri maillidirsə, qiymətlərdəki çox da böyük
olmayan dəyişiklik qızların aldıqları kitabın əhəmiyyətli dərəcədə artmasına,
yaxud azalmasına gətirib çıxarır. «Dəyişən başqasının dəyişməsinə necə təsir
göstərir?» sualına cavab vermək bizə maillik anlayışından istifadə etməyə
imkan verir.
Н. Грегори Менкйу
60
ġəkil 2p.5. Xəttin maillik ehtimalı
Tələb əyrisinin mailliyini tapmaq üçün koordinat X və Y-in bir nöqtədən
(6 dollardan 21 roman) digərinə (8 dollardan 13 roman) dəyişilərkən bu
dəyişilmənin əhəmiyyətini hesablamaq zəruridir. Xəttin mayilliliyi – koordinat
Y(-2)-in dəyişmə əhəmiyyətinin koordinat X(+8), -
4
1
-ə bərabər dəyişmə
əhəmiyyətinə nisbətidir.
Xəttin mailliyi koordinat nöqtəsinin şaquli dəyişməsinin, xəttə yanaşı
hərəkətə müvafiq koordinatın üfüqi dəyişməsinə nisbətidir. Riyazi simvolla bu
tərif aşağıdakı kimi ifadə olunur:
Maillik =
,
Burada yunan hərfi
(delta) dəyişənin dəyişmə həddini göstərir. Mailli
yuxarı xətt çox böyük olmayan müsbət rəqəmlərlə ifadə olunan meylliliklə
xarakterizə olunur. Yuxarı olan xətt böyük müsbət rəqəmlə, aşağı
istiqamətlənmiş xətt isə mənfi rəqəmlə ifadə olunur. Üfüqi xətdə maillik sıfra
bərabərdir, ona görə ki, bu halda dəyişənin Y oxu üzrə koordinatı dəyişmir;
şaquli xəttin mailliyi sonsuzluğa bərabərdir, çünki, Y xətti üzrə dəyişənin rolu
X oxu üzrə dəyişənin rolundan asılı olmayaraq istənilən ola bilər.
Emmanın romana olan tələb əyrisi hansı mailliyə malikdir? Əyri aşağı
istiqamətləndiyi üçün onun mailliyi mənfidir. Mailliyin kəmiyyət rolunu
hesablamaq üçün xəttin üzərində iki nöqtə seçməliyik. Əgər qızların gəliri ildə
30 min dollar təşkil edərsə, Emma qiyməti 6 dollardan 21 roman, yaxud
qiyməti 8 dollardan 13 roman ala bilər. Bizi bu iki nöqtə arasındakı fərq
maraqlandırır, ona görə də bizim hesablamamız aşağıdakı kimi olacaqdır:
Maillik =
=
4
1
8
2
)
13
21
(
)
8
6
(
)
(
)
(
2
1
2
1
X
Y
Y
Bizim hesablamamız üçün məlumatlar şəkil 2p.5-də əyani olaraq
göstərilmişdir. Başqa nöqtələrdən istifadə etməklə, müstəqil olaraq tələb
əyrisinin mailliyini hesablamağa cəhd edin. Siz dəqiq olaraq – 1/4 nəticəsini
almış olacaqsınız. Bizim əyrinin xarakterik cəhəti onun daim mailli olmasıdır.
Bu, mailliyi dəyişilə bilən digər əyrilərə aid deyildir.
Економиксин принсипляри
61
Emmanın kitaba olan tələb əyrisinin mailliyi bizə qiymətlərin dəyişməsilə
onun aldığı kitabların kəmiyyətinin necə dəyişməsini göstərir. Əyrinin az
meylli olması (sayı sıfra bərabərdir) o deməkdir ki, tələb nisbətən maillidir; bu
halda, əmtəələrin qiymətlərinin dəyişməsinə cavab olaraq, əlavə alınmış
miqdar kifayət qədər əhəmiyyətlidir. Əyrinin daha çox əhəmiyyəti (say,
sıfırdan əhəmiyyətli dərəcədə az yaxud çoxdur) – yuxarı meylli əyrinin
əlamətidir; bu halda, qiymətlərin dəyişməsinə cavab olaraq, alınmış əlavə
əmtəələrin miqdarı çox deyildir.
Lakin Emmanın əmtəələrin qiymətlərinin dəyişməsinə cavabını ölçmə
üsulu kimi, hesablanma metodu özünün təkmilliyi ilə fərqlənmir. Problem
ondan ibarətdir ki, əyrinin mailliyi X və Y oxu üzrə dəyişənlərin dəyişmə
vahidindən asılıdır. Əgər biz romanların qiymətlərini dollarla deyil, sentlə
ölçmüş olsaydıq, bizim ilkin hesablamalarımıza müvafiq olaraq, tələb əyrisinin
mailliyi
4
1
yox, - 200/8, yaxud – 25 təşkil edərdi. Lakin hesablamanın düzgün
olmasını heç kim şübhə altına almır. Nəticələrdəki məlum fərq, sadəcə, bir
mühüm şeydən xəbər verir ki, qiymət bir neçə sent dəyişərkən, Emmanın
romana tələbi həmin miqdarda dollarla dəyişmədən daha az hiss olunur. Əgər
biz Emmanın dollarla ifadə olunan kitab qiymətləri ilə romana olan tələb əyrisi
mailliyini Don K-ın ispan pesosunda ifadə olunmuş tələb əyrisi maillyi yaxud
Devid K-nin funt sterlinqlə ifadə olunmuş tələb əyrisi mailliyi ilə müqayisə
etsək, xəcalət çəkərik. Bu səbəbdən, iqtisadiçılar çox vaxt bir dəyişənin başqa
dəyişənə nisbətən həssaslığını əyrinin mailliyilə deyil, elastikliklə ölçür. Bu
zaman kəmiyyət dəyişiklikliyindən deyil, dəyişənin dəyişməsindən faizlə
istifadə olunur. Qiymətlərin 8 dollardan 6 dollara düşməsi, onun 25% azalması,
yəni qiymətlərin eynilə 800 sentdən 600-ə düşməsi deməkdir. Elastiklik
anlayışının istifadə olunması dəyişənlərin ölçü vahidi haqqında narahatçılığa
əsas vermir. Çünki faizlə ifadə olunan dəyişilmə bütün hallarda eyni olur.
Elastiklik haqqında suala biz daha ətraflı 5-ci fəsildə baxacağıq.
Səbəb və nəticə
İqtisadçılar çox vaxt müxtəlif iqtisadi hadisələri aydınlaşdırmaq üçün qrafikə
müraciət edirlər. Başqa sözlə, onlar bundan bir hadisənin başqasına təsirini
nümayiş etdirmək üçün istifadə edirlər. Tələb əyrisi tipli qrafiki nəzərdən
keçirərkən, bizdə səbəb və nəticəyə aid şübhə yaranmır. Necə ki, biz qiyməti
dəyişirik, qalan bütün dəyişənləri isə sabit hesab edirik və bilirik ki, romanların
qiymətində dəyişiklik Emmanın aldığı kitabların dəyişməsinə səbəb olur. Lakin
yadda saxlamaq lazımdır ki, bizim tələb əyrisi fərziyyə misalları məlumatları
əsasında qurulmuşdur. Real həqiqətlə rastlaşdığımız zaman bir dəyişənin
başqasına təsirini müəyyən etmək o qədər də asan olmur.
Birinci problem ondan ibarətdir ki, bir dəyişənin digərinə təsir dairəsinə nüfuz
edən müxtəlif amillər sabit deyillər. Biz fərz edə bilərik ki, hər hansı dəyişənin