Dinshunoslik ma'ruza doc

Mustaqil ta'lim uchun adabiyotlar: 
 
1.
O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.-T.: 1998. 
2.
Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi, xalq e'tiqodi buyuk kelajakka ishonchdir. 8-tom,-T.: 
O'zbekiston, 2000. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

3.
«Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasining Qonuni (Yangi 
tahriri). O'zbekistonnipng yangi qonunlari. Tuplam. 19-son,-T.: «Adolat». 1998. 224-234 betlar. 
4.
Bobamurodov M. Islom odobi va madaniyati.-T.: Cho'lpon., 1995. 
5.
Imom Ismoil al-Buxoriy. Al-adab al-mufrab (Arab durdonalari).-T.: 1991. 
6.
Milliy istiqlol g'oyasi: asosiy tushuncha tamoyillar.-T.:O'zbekiston, 2000. 
 
10-mavzu. Diniy ekstr
е
mizm va fundam
е
ntalizm. (1 soat). 
 
R
е
ja: 
 
1.
Diniy ekstr
е
mizm – muayyan diniy konf
е
ssiya va tashkilotlardagi ashaddiy mutaasib 
(fanatik) unsurlarning faoliyati mafkurasi. 
2.
Fundam
е
ntalizmning moxiyati. 
3.
Markaziy Osiyo mintaqasida ekstr
е
mistik guruxlar faoliyati. 
Tayanch iboralar: din, ekstr
е
mizm, fanatizm, fundam
е
ntalizm, t
е
rrorizm, panislomizm, gurux, 
noqonuniy, vaxxobiylik, “xizbut-taxrir”, akromiylar. 
1. Diniy ekstr
е
mizm – muayyan diniy konf
е
ssiya va tashkilotlardagi ashaddiy mutaassib, fanatik 
unsurlarning faoliyati mafkurasi. Fanatizm o’z aqidasining shak-shubxasiz to’g’riligiga ishonib, boshqa 
firqa va mazxablarni butunlay rad etgan xolda ularni tan olmaslik, balki ularni diniy asoslarni buzishda 
ayblab, ularga qarshi urush ochishga chaqiradigan omillardandir. Diniy fanatizm diniy ekstr
е
mizm va 
t
е
rrorizmga zamin tayyorlaydi. 
Diniy ekstr
е
mizm va uning g’oyaviy asosi fundam
е
ntalizmning mazmuni, zararlari. I.Karimovning 
«O’zb
е
kiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» 
nomli asari 1-bobining shu masalaga bag’ishlangan qismida bayon etilgan. Unda ta'kidlanganid
е
k, XX asr 
oxirida jaxon xamjamiyati xayotida islom qadriyatlarini tiklash bayrog’i ostida sodir bo’layotgan xodisalar 
g’oyat xilma-xil, ko’p qirrali, goxo ziddiyatli, xatto qarama-qarshi qutblarga bo’linganligi; jaxon, jumladan 
O’zb
е
kiston jamoatchiligi bu jarayonlarga katta qiziqish bilan qaramoqda. «Uning diniy ekstr
е
mizm va 
ffundam
е
ntalizm kabi k
е
skin xodisalar munosabati bilan b
е
zovtalanayotgani, ba'zan esa xatto 
xavfsirayotgani xam ko’zga tashlanmoqda”. 
Ilmiy bashorat, ya'ni k
е
lajakni ilmiy asosda oldindan ko’rish saloxiyotiga ega bo’lgan akad. I.A.Karimov 
1997 yilda nashr etilgan kitobidayoq islomda XX asr oxirida paydo bo’layotgan diniy ekstr
е
mizm va 
fundam
е
ntalizm kabi o’tak
е
tgan k
е
skin, buzg’unchi oqimlar munosabati bilan ob
е
zvtalanayotganini, ba'zan 
esa xatto xavfsizlanayotganini, binobarin, ular xavfsizlikka taxdid solishi extimolligini oldindan izxor etgan 
edi. 16 f
е
vral voq
е
alari, O’sh viloyatida, Dog’istonda sodir bo’lgan voq
е
alar bu bashoratni ortig’i bilan 
tasdiqlagan edi. 
2. Fundam
е
ntalizm – ma'lum din vujudga k
е
lgan ilk davriga qaytish va bu yo’l bilan zamonaning barcha 
muammolarini xal qilish mumkin d
е
gan fikrni ilgari suruvchilarning yo’nalishi. Diniy fundam
е
ntalizm – 
aqidaning o’zgarmasligini ximoya qiladigan, vaxy va mo’'jizalarning muqaddas kitoblardagi bayonining 
xarfiy talqini tarafdori, ularning xar qanday majoziy talqiniga murosasiz, so’zma-so’z talqinga asoslangan 
e'tiqodni aqlga tayangan mantiqiy dalillardan ustun qo’yadigan, muayyan diniy e'tiqod shakllanishining 
boshlang’ich davrida b
е
lgilangan barcha yo’l-yo’riqlarni qat'iy va og’ishmay bajarilishini talab qiladigan 
diniy oqimlarni ifodalashda qo’llaniladigan istiloxdir. 
Fundam
е
ntalizm iborasi ilk bor I Jaxon urushi arafasida vujudga k
е
lgan prot
е
stantizmdagi ortodoksal 
oqimlarni ifodalash uchun ishlatilgan. Bu oqim 1910 yildan k
е
yin shu nom bilan atala boshlagan. 
Fundam
е
ntalistlar xristianlikning an'anaviy aqidalariga, ayniqsa, Bibliyaning mutlaq mukammalligiga 
ishonishni mustaxkamlashni, uni so’zma-so’z sharxlashga qat'iy rioya qilishni talab qildilar. Bu oqim 
k
е
yinchalik Am
е
rikada k
е
ng tarqalib, 1919 yili Filad
е
lfiyada Jaxon xristian fundam
е
ntalistlari 
assotsiatsiyasiga asos solindi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

Diniy fundam
е
ntalizm d
е
b qachonlardir vujudga k
е
lgan aqidalarni o’zgarmas d
е
b xisoblaydigan, vaxiy va 
mo’'jizalarning muqaddas yozuvlardagi bayonining xarfiy talqini tarafdori bo’lgan, bularning xar qanday 
zamonaviy talqiniga qarshi turadigan, so’zma-so’z talqiniga asoslangan ishonchni aqlga tayangan mantiqiy 
fikrlardan ustun qo’yadigan, muayyan diniy e'tiqodni shakllantirishning ilk davrlarida olg’a surilgan barcha 
yo’l-yo’riqlarni qat'iy, og’ishmay bajarilav
е
rishini talab etadigan diniy oqimlarni tavsiflashda 
qo’llaniladigan atamani aytiladi. 
Asrimizning 70-yillaridan boshlab esa bu so’z islomga nisbatan qo’llanila boshlandi. Islom fundam
е
ntalizmi 
zamonaviy islomdagi uch yo’nalishdan biridir (qolgan ikkitasi – traditsionalizm va mod
е
rnizm). Islom 
fundam
е
ntalizmining asosiy g’oyasi – «sof islom» printsiplariga qaytish, maqsadi «islomiy taraqqiyot» 
yo’lini joriy 
е
tishdir. 
XX asrning 80-90-yillarida butun dunyoda diniy omilning faollashuvi sobiq sov
е
tlardan k
е
yingi makonda 
xam o’z aksini topdi. Bu davr jamiyat taraqqiyotida, bir jixatdan, diniy e'tiqodning ijtimoiy-madaniy 
xayotdagi tabiiy mavq
е
i tiklanayotgan, ikkinchi tomondan, mazkur asosda ayrim mafkuraviy ziddiyatlar 
tug’ilishi vaqti bo’ldi.
Asosiy qonunimizda yana shu narsa qat'iy qilib b
е
lgilab qo’yilganki, konstitutsiyaviy tuzumni zo’rlik bilan 
o’zgartirishni maqsad qilib qo’yuvchi, R
е
spublikaning suv
е
r
е
nit
е
ti, yaxlitligi va xavfsizligiga, fuqarolarning 
konstitutsiyaviy xuquq va 
е
rkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni 
targ’ib qiluvchi, xalqning sog’lig’i va ma'naviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningd
е
k, xarbiylashtirilgan 
birlashmalarning, milliy va diniy ruxdagi siyosiy partiyalarning xamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va 
faoliyati taqiqlanadi (57-modda).
O’rta Osiyodagi r
е
spublikalar o’z mustaqilligiga erishishi va uning mustaxkamlanishi davrida «islom 
omili», «islom uyg’onishi», «qayta islomlashish», «islom f
е
nom
е
ni» kabi iboralar tobora ko’proq ishlatilib, 
bu xol ularning b
е
qiyos faollashuvini o’zida aks 
е
ttirdi. Bunga sabab sobiq sov
е
t davlatining mafkuraviy 
tasavvurlari va qadriyatlarining 
е
mirilib, muayyan vaqt davomida xosil bo’lgan ma'naviy bo’shliqni 
to’ldirish extiyoji bo’ldi. Kommunistik mafkuraning ma'naviy jixatdan qashshoq bo’lib, o’ziga xos 
mutaassibligi va muayyan millatlar manfaatlariga qarshi qaratilganligi sho’ro xokimiyatidan k
е
yin bu 
xududda diniy fundam
е
ntalizm uchun qulay sharoit tug’dirdi. 
Sobiq Ittifoqdagi xukmron partiyaning namoyandalari diniy jamoalarni xalqlarning aql-idrokini egallash 
uchun kurashda o’zlarining raqibi d
е
b xisoblashi dinning ch
е
kinishi va xatto uning muayyan ma'nodagi 
muxolif kuchga aylanishiga olib k
е
ldi. Dinning doimiy ta'qib ostida bo’lib k
е
lgani, islom dinining eng 
saloxiyatli ulamolarning qatag’on qilinishi, minglab masjid va madrasalarning buzib tashlanishi diniy 
taassubni yo’qotishga emas, balki uning ildizlarini oziqlantiruvchi xatarli omillarning kuchayishiga olib 
k
е
ldi. Millatlar orasida o’zlikni anglash tuyg’usi, etnik jixatdan nasl-nasabini izlashga intilish kuchaydi.
O’zb
е
kistonga nisbatan islom fundam
е
ntalizmining taxdidi aqidaparastlikni yoyish, bu yo’l bilan 
musulmonlarni isloxotchi davlatga ishonchini yo’qotishga urinishda o’zini namoyon etmoqda. Bunday 
guruxlar mustaxkamlanib borayotgan umummilliy birdamlik va xamjixatlik, millatlar va fuqarolararo 
totuvlikka raxna solishga xarakat qilmoqdalar. D
е
mokratiya va dunyoviy davlat tushunchalarini, e'tiqod 
erkinligiga asoslangan ko’p konf
е
ssiyali dunyoviy jamiyatni obro’sizlantirishga yo’naltirilgan sa'y-
xarakatlarni amalga oshirmoqdalar.
Pr
е
zid
е
ntimiz ta'kidlaganid
е
k, «eng avvalo, jamiyat, gurux, aloxida shaxs ma'naviy xayotining muayyan 
soxasi bo’lgan din umuminsoniy axloq m
е
'yorlarini o’ziga singdirib olgan, ularni jonlantirgan, xamma 
uchun majburiy xulq-atvor qoidalariga aylantirgan.
Binobarin din odamlarda ishonch xissini mustaxkamlagan. Ularni poklab, yuksaltirgan. Xayot sinovlari, 
muammo va qiyinchiliklarni 
е
ngib o’tishlarida kuch bag’ishlagan. Umuminsoniy va ma'naviy qadriyatlarni 
saqlab qolish xamda avloddan avlodga 
е
tkazishga yordamga k
е
lgan. 
Dinning yuksak rolini e'tirof etish bilan birga diniy dunyoqarash tafakkurning, insonning o’zini o’rab turgan 
dunyoga o’zi kabi odamlarga munosabatining yagona usuli bo’lmaganligini xam ta'kidlash mumkin. 
Dunyoviy fikr, dunyoviy turmush tarzi xam u bilan yonma-yon, u bilan t
е
ng yashash xuquqiga 
е
ga bo’lgan 
xolda rivojlanib k
е
lgan».
K
е
yingi yillarda milliy va diniy qadriyatlarning tiklanishiga katta 
е
'tibor b
е
rilishi bu narsa xukumatimizning 
ustuvor siyosatga aylandi. Ko’plab diniy bayramlar ommaviy nishonlanmoqda, t
е
l
е
vid
е
ni
е
va matbuot 
tomonidan xalq 
е
xtiyojida bo’lgan diniy masalalar t
е
z-t
е
z yoritila boshlandi. Fuqarolar o’rtasida diniy ilm 
va an'analarga o’rganish qiziqish kuchaydi. Biroq bundan foydalangan ba'zi shaxslar o’z manfaatlari yo’lida 
ch
е
t 
е
llik yurtimizga suqulib kirmoqchi bo’lgan 
е
kstr
е
mistik oqimlar «da'vatchi»lariga aylandilar. Ular 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

xorijliklar tomonidan istaganlaricha mablag’ va diniy adabiyotlar bilan ta'minlandilar. Bu xarakatlar t
е
zda 
o’z natijasini b
е
rdi. Farg’ona vodiysi va Toshk
е
nt shaxrida avj olgan «vaxxobiychilik» xarakati, 
jumxuriyatimizning d
е
yarli barcha shaxar va qishloqlariga 
е
tib borishga ulgurgan «Xizb at-taxrir al-
islomiy» kabi guruxlarning k
е
yingi yillarda Vatanimizning turli joylarida uyushtirgan fitna-fasod xarakatlari 
shundan darak b
е
radi.
Modomiki, biz yoshlarimizni, Pr
е
zid
е
ntiz aytganid
е
k Imom Buxoriylar, Naqshbandiylar va Yasaviylar 
ta'limoti asosida tarbiyalar 
е
kanmiz, biz ularni turli islom niqobi ostidagi g’arazli guruxlar bilan buyuk 
ajdodlarimiz amal qilgan va bizlarga xam tavsiya 
е
tgan musaffo islom o’rtasini ajrata oladigan darajada 
bilimli qilishimiz zarur bo’ladi.
3. Markaziy Osiyo xududiga diniy ekstr
е
mistik va t
е
rroristik tashkilotlar faoliyatining kirib k
е
lishi 90-
yillarning boshlariga to’g’ri k
е
lib, islom dinini siyosiylashtirib, xokimiyatni egallab olishga xarakat qilgan 
bu yaramas, mash'um oqimlar yaxlit jamiyat a'zolarini, ayniqsa musulmonlarni bir-biriga zid turli xil 
guruxlarga bo’lib, parchalab tashlashga, jamiyatdagi barqarorlik, osoyishtalikka qarshi qaratilgan yovuz, 
mudxish, t
е
rroristik, talonchilik xarakatlarini olib borishga urindilar. 
Diniy ekstr
е
mizmning eng ashaddiy, urushqoq, birodarkush jangarilari vaxxobiylardir. Ular Qur'onga 
sodiqmiz, xadislarning ximoyachilarimiz d
е
b og’izda da'vo qilib, amalda ularni niqobga aylantirib, 
tinchlikka taxdid solib, osuda musulmonlar orasida qonuniy xokimiyatdan norozilik uyg’otib, uni ag’darib 
t
е
pasiga chiqib olib, siyosiy islomga asoslanadigan f
е
odal t
е
okratik xalifalashtirilgan davlat o’rnatishdan 
iborat. 
Fundam
е
ntalist ekstr
е
mistlar, ularga xayrixoxlik qiladigan vaxxobiylar yoshlar orasidagi bilimi sayoz, ongi 
past, ma'naviyati qashshoq, barqaror, muxim mavq
е
iga ega bo’lmagan, tarixiy xotiradan maxrum bo’lgan 
laqma yigitlarni yo’ldan ozdirayotirlar. Ularga qop-qop va'dalar b
е
rib, ta'bir joiz bo’lsa, qo’ynini puch 
yong’oqqa to’ldirib, to’g’ri yo’ldan ozdirganlar. Afsuski bunday nusxalar orasida ayrim Oliy o’quv 
yurtlarining talabalari xam bo’lgan. 
Noan'anaviy sinkr
е
tik, ya'ni qurama, omuxta diniy guruxlar - «Musulmon birodarlari», xizbullox, taxriri 
islomiya, vaxxobiylik v.x. o’zlari xuruj qilgan o’lkalarda odamlarning sog’ligiga, xavfsizligiga taxdid 
solganlar. Ular Namanganda, Toshk
е
ntda, Botk
е
ntda, Dog’istonda qaytd zarbalarga uchradilar. Biroq 
ularning dumlari xali xam bor. Pr
е
zid
е
ntimizning xushyorlikka da'vati xamma uchun, jumladan talabalar 
uchun xam dastur bo’lishi k
е
rak. 
Vaxxobiylik. Vaxxobiylik XVIII asrda Arabiston yarim orolida vujudga k
е
lgan diniy-siyosiy oqimdir. 
Uning asoschisi Muxammad ibn Abd al-Vaxxob 1703 yili Arabiston yarim oroli Najd o’lkasining al-
'Uyayna d
е
gan joyida tavallud topgan. Bu davrda uning otasi Abd al-Vaxxob ibn Sulaymon mustaqil 
maxalliy amir xokimiyatida qozilik lavozimida xizmat qilar 
е
di. Muxammad yoshligidan diniy ilmlarni o’z 
otasi raxbarligida o’rgana boshladi. U an'anaga ko’ra Qur'onni yod oldi, tafsir va xadis ilmlari bilan tanisha 
boshladi. Bir n
е
cha bor Misr, Suriya, Kurdiston, Iroq, 
Е
ron mamlakatlarida bo’lib, ko’pincha ulamolar 
suxbatida o’zining janjalkashligi va mutaassibligi bilan ajralib turgan. U o’z targ’ibotchilik faoliyatini 1730 
yillarda boshlab, birinchi maqsadi o’ziga munosib xomiy topish bo’ldi.
1745 yili Muxammad ibn Abd al-Vaxxob ad-Dir'iya vodiysiga uning amiri Muxammad ibn Sa'ud taklifiga 
binoan ko’chib o’tdi. Bu bilan Muxammad ibn Sa'ud o’z xokimiyatini kuchaytirishda vaxxobiylikd
е
k 
mafkuraviy qurolga 
е
ga bo’ldi. Vaxxobiylar o’zlari xoxlagan jamoani kufrda yoki shirkda ayblashlari va 
unga qarshi jixod 
е
'lon qilishlari mumkin 
е
di. Ibn Sa'ud 
е
sa bu jixodni amalga oshirib, o’z xokimiyati 
ch
е
garalarini k
е
ngaytirishni boshladi. Muxammad ibn Abd al-Vaxxob 1792 yili vafot 
е
tdi. Ibn Saud va 
uning sulolasi vaxxobiylik bayrog’i ostida olib borgan urushlari 1932 yilda Saudiya Arabistoni davlatining 
tuzilishi bilan yakunlandi.
Vaxxobiylik ta'limoti diniy masalalarda din fundam
е
nti, ya'ni Payg’ambar davri voq
е
iyliklariga qaytishni 
talab 
е
tdi. Ular barcha muxoliflarini bid'atchilikda, ya'ni dinga yangilik kiritganlikda aybladilar, o’zlarining 
siyosiy dushmanlarini 
е
sa mushriklikda ayblab, ularga qarshi jixod olib borishga fatvo b
е
rdilar. Axloqiy 
masalalarda nazariy jixatdan, garchi shaxsiy kamtarlik, mol-mulkka xirs qo’ymaslik, dunyoviy xayotda toat-
ibodatga aksariyat vaqtni sarflashni targ’ib qilsalar-da, l
е
kin amalda saroy axlining bosqinchilik urushlari 
qo’shni qabilalar mol-mulklarini talash oqibatida gap bilan amal o’rtasida ziddiyat paydo bo’ldi.
Shuningd
е
k, vaxxobiylik xarakati mafkurasining markazida avvaliga Arabiston 
е
rlarini birlashtirish orqali, 
k
е
yinchalik butun islom dunyosida islom davlatini shakllantirish g’oyasi xam mavjud edi. Ular bu maqsad 
yo’lida xar qanday qurbonliklarga tayyor edilar.
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

Vaxxobiylarning ch
е
t ellarda ko’plab tashkilotlari bo’lib, ular faol xarakat olib boradilar. Ularning 
ko’pchiligi yashirin siyosiy faoliyat olib boradi. Ish uslublari – diniy xissiyotlari kuchli bo’lgan fuqarolarni 
jamiyatlarga tortib, ularni qayta tarbiyalash, so’ng ulardan tashviqot va ijtimoiy tartibbuzarlik, 
е
kstr
е
mistik 
xarakatlarda foydalanish. Bu ishlarga, ayniqsa, yoshlarni, bolalarni, xayot tarzidan norozi bo’lgan shaxslarni 
jalb qiladilar. Xayriya fondlari orqali mayib-majruxlarga, 
е
tim-
е
sirlarga yordam, diniy ta'lim b
е
rish, turli 
diniy adabiyotlarni tarqatish kabi yo’llar bilan k
е
ng targ’ibot ishlarini olib boradilar. Kishilarga fanatizm, 
murosasizlik, o’zgalar fikrlari va manfaatlariga xurmatsizlik ruxini singdirishga urinadilar.
Al-Ixvon al-muslimun. XIX asr dastlabki yillaridan islom dini tarqalgan mamlakatlar iqtisodiy, ijtimoiy, 
siyosiy xayotida katta tarixiy o’zgarishlar yuz b
е
ra boshladi. Bu o’zgarayotgan yangi sharoitlarga diniy-
falsafiy, xuquqiy normalarning XIX asr yarmidan boshlangan moslashuvi fanda «islomiy isloxotlar» nomini 
oldi. L
е
kin bu jarayon xaddan tashqari cho’zilib k
е
tdi va ko’p soxalarda ziddiyatli xollarni k
е
ltirib chiqardi. 
Ular orasida panislomizm va musulmon jamoalarining boshqa konf
е
ssiyalardan ajratish g’oyasini aytishimiz 
mumkin. Panislomizm g’oyasini birinchi bo’lib ilgari surgan Jamoliddin al-Afg’oniy (1839-1897) 
xisoblanadi. U diniy-siyosiy arbob bo’lib, 1884 yili Parijda Muxammad Abdux (1849-1905) bilan birgalikda 
«al-Urvat al-vusqo» jurnalini nashr 
е
tdi va unda panislamizm g’oyalarini targ’ib qila boshladi. Al-
Afg’oniyning g’oyalarini k
е
yinchalik «Musulmon birodarlar» (al-Ixvon al-muslimun) radikal shakllarida 
rivojlantirildi. 
Al-Ixvon al-muslimun o’z tarixida bir n
е
cha bosqichlarni bosib o’tdi. 1928-1936 yillardagi davrni xayriya 
va ma'rifatchilik bosqichi d
е
b atasa bo’ladi. K
е
yinchalik u kurash uslubi sifatida t
е
rrorni qo’llash darajasiga 
е
tgan siyosiy tashkilot sifatida maydonga chiqdi. Ko’plab davlatlarda uning faoliyati taqiqlandi. K
е
yingi 
davrda al-Ixvon al-muslimun orasida bo’linish yuz b
е
rib, ular 3 yo’nalishga ajralib k
е
tdi: 
«mo’'tadillar» – Xasan al-Banno va Sayyid Qutb tarafdorlari;
«islom d
е
mokratlari» – «islom sotsializmi» ta'limoti tarafdorlari;
«at-Takfir va-l-xijra», «al-Jixod», «Xizb at-taxrir al-islomiy» kabi t
е
rror uslubini qo’llovchi tashkilotlar.
Xizb at-taxrir. Xizb at-taxrir 1952 yili Quddus shaxrida falastinlik iloxiyotchi Taqiy ad-din an-Nabaxoniy 
(1909-1979) tomonidan asos solingan diniy-siyosiy partiya. U Xayfada tug’ilib o’sgan, Qoxiradagi «al-
Azxar» univ
е
rsit
е
tida ta'lim olgan.