«Doqquz Bitik» sırası

 
114 
Azarbazqan-Ģah adlanırdı.
128
 Göründüyü kimi, Atropatenanı da içinə alan 
Azərbaycan daha geniĢ siyasi-inzibati və etnik-coğrafi anlam daĢımıĢdır.
129
 
Öncə titul kimi yaranan atropat sözünün sonralar antroponim kimi 
iĢlənməsi  təbiidir.  Lakin  məsələ  burasındadır  ki,  bu  söz  də  türkmənĢəli 
od sözündən yaranıb, çünki  hind-iran və slavyan dillərində «od» anlamlı 
iki söz vardır; bunlardan
 
biri
 
hindavropamənĢəli
 
*oqnis//*eqnis,
 
o biri isə 
türkmənĢəli  *ot  sözü  ilə  yaranmıĢ  atar//adur  sözüdür.
130
 Bu  söz  pəhləvi 
dilində ataxĢ  «od»  formasını alıb, bumeranq söz kimi atəĢ Ģəklində azər 
dilinə qayıtmıĢdır.
131
  
Yuxarıda  «azər  boyu»  anlamı  daĢıyan  azərbi  sözünün  tərkibində 
«azər» etnonimi və ĢəkilçiləĢmiĢ  «bi» sözcüyü olduğunu demiĢdik.
 
Ġndisə 
azər etnoniminin etimologiyasını açmaq üçün hansı anlamda iĢləndiyini, 
tərkibində hansı sözlər olduğunu, hansı fonetik variantlar üzrə dəyiĢdiyini 
m.ö.VIII - m.s.VIII əsrlər arası qədim qaynaqlarda gözdən keçirək:
 
Azari Ģəhəri - m.ö.VIII əsr, Urmu gölü ilə Kərkük arasında (Asur qaynağı) 
132
  
                                                 
128
 АСЕ,  I. 1970, 110;  Ибн Хордадбех, 61, 106. 
129
 Azər  Beqdelinin  (XVIII)  Tehranda  nəĢr  olunan  «AteĢkede-yi  Azər»  əsərində  Ərməni 
də içinə alan Azərbaycanın əski və sonrakı hüdudları daha geniĢ verilmiĢdir (ИГА, 120).  
130
 Birinci
 
«od»
 
anlamlı
 
söz əksər hindavropa dillərində iĢlənmiĢdir: het aqnis, latın iqnis, 
qədim hind aqníĢ, əski slavyan oqni, latıĢ uqnus (Фасмер, III,
 
1971,
 
118);  
      Ġkinci isə otaq, ocaq (otcaq), odun sözlərinin kökündə duran və monqol dilində «od 
Ģahzadəsi, odu saxlayan sonbeĢik, kiçik oğul» anlamında iĢlənən *odçiqin (od tiqin) və 
odqan (od xan) deyimlərində görünən türkmənĢəli od (ot) sözüdür (ЭСТЯ, I, 483-484). 
     Göründüyü  kimi,  özbək  dialektində  «ocaq  qalamaq»  anlamında  adır  Ģəklində  qalan 
və fars-pəhləvi yazılarında ādur «od», Ādurān Ģāh «od Ģahı» («Karnamaq», XI, 20-21), 
ātar «od» («Avesta»), qədim hind dilində ảtharvā «od kahini», «atəĢpərəst maq», slav-
yan dillərində vatra  «od» sözlərinin kökündə duran ot/od sözü yalnız türk boyları ilə sıx 
təmasda olmuĢ hindiran  və  monqol dillərində iĢlənir.Ola bilsin  ki, sumercə GünəĢ tan-
rısı 
d
Utu
 
da
 
türklərlə
 
təmasın
 
nəticəsidir.A.R.Zifeldt-Simumyaqinin
 
atar
 
sözünü
 
«od»
 
yox, 
«kiĢi(lər) xalqı» anlamında etnonim (at-er) sayması maraqlı fikir olsa da, onun atarpat 
tərkibində etimoloji yozumu gerçəkliyi əks etdirmir (Зифельдт-Симумяги 1928, 125).  
131
 Azərbaycan  adının  sinonimi  kimi,  Azərabadqan,  AzərqoĢesp,  Azər
 
yurdu  ifadələrini 
Firdovsi  «ġahnamə»  əsərində  bu  misralarda  iĢlətmiĢdir:  «Царь  мчится  с  дружиной  в 
Азерабадган», «Мол, к Азергошеспу царь двинулся в путь», «Лишь только Бехрам 
в край Азера ушел» (Фирдоуси. «Шахнаме», V. 13068, 13071, 13073). Firdovsi  Adur 
ayını da Azer Ģəklində verir (V.10147).
 
Görünür, fars dilində ateĢ ilə yanaĢı iĢlənən ata // 
adur sözü sonralar azər ilə əvəzlənmiĢdir. 
132
 SAA, vol. V. 166,  r. 1-9:
 
 

---

 
115 
Azar bölgəsi - I əsr, Ġrəvan çuxurunda (Strabon, XI. 14. 3) 
Azarı məbədi - I əsr, Madanın güneyində (Strabon, XVI, 1.
 
18) 
Azara Ģəhəri - II əsr, Azaq dənizi yaxasında (Ptolemey, V. 8. 2) 
Azaraba (Azəroba) yaĢayıĢ yeri - II əsr, Azaq-Kuban arasında (Ptolemey,
 
V. 8. 26) 
«az budun yağı kıltı» 

iVKiGY

NDuBZ (Kültigin I. Q2)  
«az kırkız budunığ»  GNDB

zKRiKz (Kültigin I. D20) 
«yerçi tiledim; çölqi az əri bultım» 

mTLuB

irziglöÇ

mdltiÇry (Tonyukuk, D23) 
Örnəklərdən göründüyü kimi, az-ər (
rz
), az-budun (
NDuBZ
) adı göy-
türk  (VI-VIII  əsrlər)  yazılarına  qədər  asur  və  yunan-latın  qaynaqlarında 
yer  almıĢdı.  Asur  çarı  II  Sarqona  göndərilən  raportda  Kərkükdən  Urmu 
gölü yaxasına uzanan «ġah yolu»nun təmirindən söhbət gedir və bu yolun 
Azər Ģəhərindən keçdiyi bəlli olur ki, bu da öncə Türk (Turuk) bəyliyi olan 
bölgəyə  düĢür.
133
 Kaspi dənizinə axan Araz çayının Atropatenə qədər Ar-
taksat  yaxınlığında  (Ġrəvan
 
çuxurunda)
 
Azar
 
bölgəsinin
 
yanından keçdiyini 
yazan  Strabon  həm  də
 
Madanın
 
güneyində
 
Azar
 
məbədi
 
olduğunu
 
qeyd  et-
miĢdir.
134
 Klavdi  Ptolemey  Kubanla  Azaq  dənizi  arasında  Azər  və  Azər-
oba yaĢayıĢ məskənlərindən bəhs etmiĢdir.
135
  
Göytürk yazılarında az boyu (az budun), az əri deyimləri aydın
 
gös-
tərir ki,
 
adı çəkilən yeradlarında azər «az» və «ər» sözlərindən yaranmıĢ bir 
etnonimdir. Deməli, Azərbe/Azərbi adının əsasını azər boyadı təĢkil edir, 
onun  da kökündə  az  boyadı  durur.
 
Türk  dillərində  eyni  funksiya  daĢıyan 
Ģəkilçilərin ardıcıl iĢlənmə olayı vardır. Belə ki, əvvəl qoĢulan Ģəkilçi bir 
müddətdən  sonra  qoĢulduğu  köklə  bütöv  söz  kimi  qavranılır  və  yeni 
mühitdə sözün leksik mənası yeni Ģəkilçi ilə təzələnir: 
 
az (boyu) 
+
 ər  
=
  azər (boyu)  
+
 bi  
=
  azərbi (boyu) … 
                                                                                                                        
r. 1  TA* ŠÁ-bi URU.  ša-re-
[
e
] 
      
    2  a-di URU. BAD-a-ta-na-t[e]       
 3  ana-ku  ú-pa-sa-ak     
4  TA* URU. BÁD-a-ta-na-t[e] 
5   a-di URU. BÁD-ta-li-ti 
6  URU. arrap
!
-ha-a-a  ú-pa-su-ku 
7  TA* URU. BÁD-ta-li-ti 
8  a-di  ŠÁ-bi URU. a-za-ri 
9  [a-na-ku-m]a
!
  ú-pa-sa-ak… 
  «I remove […] from Sare to Dur-Atanate, the 
Arraphaeans remove […] from Dur-Atanate to 
Dur-Taliti, [I] remove  [the…] again Dur-Tali-
ti to Azari…» 
 
   (Mən  yenidən  Sare  Ģəhərindən  Dur-Atanate 
Ģəhərinə çıxıram. Araphalılar Dur-Atanatedən 
Dur-Taliti Ģəhərinə hərəkət edirlər. (Mən)
 
yeni-
dən Dur-Talitidən Azari Ģəhərinə yönəlirəm…) 
 
133
 Azər xalqı («Turuk boyları» bölməsi), 34-38. 
134
 Strabonun bəzi tərcüməçiləri Azar bölgəadını yanlıĢ olaraq, Erməni Ģəhəri kimi verir.  
135
 АИОСК, 147-149. 

---