«Doqquz Bitik» sırası

 
169 
sınırı sayılırdı. Bir «dəmir qapı» Qafqaz dağında, digəri isə Səmərqənddə 
idi.
  
Bəzi türk boyları  yurdiçi dağını isə  «soy babası»  saydığından böl-
gəyə  gələn  urartular  da  dağları  Baba  adı  ilə  tanımıĢ,  türk  gələnəyini 
mənimsəyib  davam  etdirmiĢlər.  Bu  gələnəyin  yayılmasında  türklərin 
dağ kultunun da önəmli rolu olmuĢdur. Deyilənləri xəritədə izləmək üçün 
yuxarıda  adı  keçən  qədim  oronimləri  rəqəmlərlə  qeyd  edib,  yerləĢdiyi 
lokal bölgələr üzrə göstərək: 

---

 
170 
Yuxarıda
 
gözdən
 
keçirdiyimiz
 
oronimlərin bir
 
qismi boy adlarını
 
əks
 
etdirir.
 
Belə
 
etnooronimlərin
 
öyrənilməsi
 
böyük  əhəmiyət  daĢıyır
, 
çünki 
m.ö. II-I minillərə aid tarixi qaynaqlarda əks olunan dağadındakı etnonim 
həmin dağın  yerləĢdiyi bölgədə yaĢayan boyu  göstərən qiymətli tarixi 
bəlgədir.  Bu  baxımdan, bəzi  çağdaĢ  etnooronimlər  də  tarixi  informasiya 
daĢıyır. Məsələn, qədim qaynaqlarda adı keçən ağacəri boyları çoxdan 
bu adı itirsə də, müasir
 
Ağacəri dağı
 
(Tovuz) həmin etnonimi yaĢatmaqla 
yanaĢı, bu oronimin qədimliyinə də iĢarə edir.  
Eyni  durumu  qədim  saqat  (saqa)
 
boyu  əks
 
etdirir.  Sisianda  ġaqat 
kəndi
, 
Xankəndi  bölgəsindəki Pir-Camal kəndində ġaqat  oronimi  var-
dır.
 
«Alban
 
tarixi» ġaqat  yeradı ilə  yanaĢı ġaqat oronimini də
 
qeyd
 
et-
miĢdir. Bu adlarda əks olunan qədim saqat~Ģaqat (skit)
 
boyadı
 
Ġrəvan 
bölgəsinin
 
dağlarında
 
Sakatlı
 
oronimində
 
qalmıĢdır.
319
 Burada  qayıqulu, 
gögər,  cavax,  kəngər,  bayat,  Ģirak,  abar və  sair  türk  boyadı  ilə  adlanan 
oronimlər də qeyd olunmuĢdur.
320
 
Beləliklə
, 
yuxarıda
 
sadalanan
 
və
 
adını  çəkə  bilmədiyimiz  bir  sıra 
etnooronimlərdə  əks  olunan  boyadlarını  oronimlərin  fonetik  çalarları  ilə 
sıralayaq: az/qas - Azlartepa, Qasdağ; azər/xəzər - Azartepa, Xazar-Baba; 
kaspi - Kaspi, Xaspi; alban - Alban, Almantepe, Alvan, Alpan, Alpəri, 
Alıbəri, Alpı; ermən - Arman (Diala-Adem çayı hövzəsində iki dağadı), 
Erman  (Özbək  eli),  Erman,  Eremen  (Qazax  eli);  ərsaq  -  Arsax,  ArĢaq; 
türk -  Tirkaxuli,  Turkan;  quti  - Cudi;  oğuz  - OğuztaĢ; bars  -  Borsunlu, 
Elburs  (Elbars);  xoruz  -  Gorus,  Korus,  Qars/Kars,  Xarsi,  Xarus,  Xoruz; 
kalmık - Kalmak-aĢuu; kol - Kollar/Kullar, KulaĢa; talas - Talısavan, Ta-
                                                 
319
 Ümumiyətlə,  hər  hansı  bir  xalqın  etnik  tarixini  etnotoponimləri  tədqiq  etmədən  öy-
rənmək  mümkün deyil. Məncə, burada kiçik bir sözarası vermək  yerinə düĢər: 1985-ci 
ildə «Ədəbiyat və incəsənət» qəzetində (№51, 20 dekabr) qədim saqat  boylarının soy-
kökü əfsanəsində keçən türk Ģəxs adları haqqında məqalə yazmıĢdım. Yazını oxuyanlar 
mənə irad tuturdu ki, nə üçün elmi ədəbiyatda skif (skit) formasında qəbul olunmuĢ adı 
saqat  Ģəklində  verir  və  bunu  təsdiq  edən  bəlgələr  göstərmirəm.  Ġradlar  haqlı  idi,  çünki 
saqat praformasnı yalnız dilçilik məntiqinə və dil qanunlarına uyğun bərpa etmiĢdim, la-
kin bunu təsdiq edən  tarixi bəlgə verməmiĢdim, sadəcə, o vaxtlar belə bəlgə  mənə bəlli
 
deyildi.
 
Həmin
 
olaydan
 
iki il
 
sonra artıq Saxat, Saxat-çuxuru, Saatlı, Pir-Saqat kimi bir 
neçə etnotoponim əlavə etməklə nə üçün yunan tələffüzü ilə skith yox, etnonimin gerçək 
formasının ayrılıqda saqa, toplum-cəmlik formasının isə saqat olması haqqında böyük 
milli Ģairimiz Xəlil Rza Ulutürkün də iĢtirak etdiyi «Çənlibel» birliyində məruzə etdim.
 
Qədim  saqat  boyadını  ilk  dəfə  bədii  ədəbiyata  gətirən
 
Ulutürkün  məĢhur  «Çənlibel» 
Ģeiri o toplantıda doğuldu.    
320
 Байрамов, 1996. 

---

 
171 
lıstan, TalıĢ, Tolos; saqat - Saqat, ġaqat; qarqar - Qarqar; gögər - Quqar, 
Qoqar; kəngər
 
-
 
Kəngər; subar
 
-
 
Subar, Qala-Suvar, ġubar, Sümer, ġubar-
tobe. Bu siyahını uzatmaq da olar, lakin elə bu etnooronimlər qədim türk 
boylarının əski yurdlarını aydın göstərir.  
Beləliklə,  m.ö.  III-I  minillərin  qaynaqları  üzrə  Ön  Asiyada  olan 
hidronim  və  oronimlərdən  böyük  bir  qisminin  qədim  türk  dili  əsasında 
yarandığını gördük. Belə qədim coğrafi adların kiçik bir bölümünü göz-
dən keçirsək də, alınan nəticə aydın göstərir ki, qədim türk boyları Doğu 
və  Güney-Doğu  Anadolu,  Ġkiçayarası  və  qədim  Azərbaycandan
 
doğu və 
quzey  ölkələrə  miqrasiya  edərkən
 
doğma  çay
 
və
 
dağ  adlarını  da  özlərilə 
yeni yurdlara daĢımıĢlar.
 
Toponimlərin  taleyi  müxtəlif  olur;  bəzisi  qısa  ömür 
yaĢayır, bəzisi uzun. Qədim coğrafi adların bir qismi 
Asiya,  Avropa,  Kaspi,  Araz  paleotoponimləri  kimi 
minillərlə  dəyiĢmədən  günümüzə  qədər  gəlib  çat-
mıĢdır. Onların
 
yaranma tarixinini dəqiq bilməsək də, 
qədim
 
qaynaqlarda qeyd olunmuĢ formaları ilə indiki 
deyimləri
 
arasında
 
elə
 
bir fərq  görünmür. Bəzi çoğrafi adlar isə kiçik də-
yiĢmələrə uğrasa da, onları da tanımaq olur, necə ki, Fərat çayının adında 
qədim  *Bora  formasını,  Ġrəvan  adında  Erebuni  formasını  bərpa  etmək 
çətinlik  törətmir.  Lakin  elə  coğrafi  adlar  da vardır  ki, müəyyən  səbəblər 
üzündən  baĢqa  adla  əvəz  olunmuĢdur.  Yeradını  bilərəkdən  dəyiĢmək, 
yumĢaq desək, nadanlıqdır, çünki hər bir adın altında tarix yatır, hər bir 
toponim tarixi bəlgə olduğu üçün tarixi abidədir. 
Qədim coğrafi adların  yalnız cüzi bir qismi zamanın sınaqlarından
 
keçib
 
ilkin
 
formasını
 
saxlaya
 
bilir
, 
əksər  paleotoponimlər  vaxt  axarında 
müəyyən  dəyiĢmələrə  uğrayır.  Belə  dəyiĢmələrin  fərqli  səbəbləri,  çeĢidli 
nəticələri olur.Səbəblərdən biri budur ki, dil daima inkiĢafdadır və əksər 
dil  vahidləri  bu  prosesdən  kənarda  qalmır.  Özəl  ad  olan  toponimlər  də 
zaman  keçdikcə  dilin  dəyiĢən  tələffüz normalarına  uyğunlaĢır.  Digər sə-
bəb demoqrafiyada etnik dəyiĢmə və ərazinin baĢqa dilli xalqın tabeliyinə 
keçməsi ilə bağlıdır, bu durumda ya bütöv, ya da qismən dəyiĢmə baĢ ve-
rir.  Prototürk  və  protoazər  paleotoponimləri,  hətta  yeni  azər  toponimləri 
də  belə  dəyiĢmələrə  uğramıĢdır.  Gəncə  -  Yelizavetpol  -  Kirovabad  - 
Gəncə adlarının dəyiĢmə tarixi o qədər də uzaq keçmiĢ deyil, bu adın hay 
qaynağında Qanzak kimi qeyd olunması da bəllidir və əvvəlki dəyiĢmələr 
 
Adı  
dəyişən 
toponimlər 

---