«Doqquz Bitik» sırası

 
165 
Qafqaz  yamacı  Balakəndə  Qas-dağ  «qasların  dağı»  anlamında  deyim 
vardır, lakin Qafqaz oronimində apelyativləri düzgün
 
tapmaq üçün
 
onun 
müxtəlif adlarını gözdən keçirmək
 
lazım gəlir. Herodot
 
və
 
antik müəlliflə-
rin əksəri bu dağı Kaukas, Kavkaz,
 
Eratosfen Kaspios
 
adlandırır
. 
Qay
 
Plini 
Sekund
 
isə
 
skitlərin  Kavkaz  dağına öz dillərində «qardan  ağarmıĢ»  anla-
mında Kroukas dediyini yazır (VI. 50). Kaspi(os) dağı variantında kaspi 
boyadı Ģübhə doğurmayıb, A. Bakıxanovun fikrini təsdiq edir, baĢqa fone-
tik deyimləri olan bu oronimin ikinci tərəfində qaz//kaz//kas sözləri seçilir 
ki, bunlar da ilk baxıĢda kaspi//xəzər etnonimlərinin kökündə duran kas// 
xaz  boyadı  kimi  görünür.  Bu  halda,  oronimin  birinci
 
kap//kav//qap//qaf 
hissəsi
 
dağla
 
bağlı
 
apelyativ
 
olmalıdır
 
ki, buna aid nümunələr vardır: 
Göründüyü kimi, qap//kap apelyativi həm ayrılıqda, həm də qabıq, 
qapıcıq və qədim türkcə «pambıq»
 
(kebez),
 
«baĢ kəpəyi» anlamında iĢlə-
nən kəpəz  sözlərinin  tərkibində  iĢtirak  edir.  Kəpəz/Kapas/Kepez oronimi
 
Anadoludan
 
Qazax
 
elinəcən
 
yayılmıĢdır.
 
Balakəndə  Qafqaz
 
dağının ətəyin-
dəki Qap dağı
 
və
 
Qubada
 
Babadağın bir hissəsi olan Qabıq
 
dağı oronim-
ləri bəzi Ön Asiya kosmoloji miflərində geniĢ yayılan Qaf dağı adındakı 
qap  sözünü  xatırladır
, 
lakin  bu  mifik  dağ  təkcə
 
Qafqaza  deyil
, 
bir  çox 
dağlara aid edilir və o biri dünya sınırında keçilməz dağ hesab olunur.
 304
 
Lakin
 
bütün
 
bu
 
adların heç
 
birinin
 
Qaf-dağı
 
ilə əlaqəsi
 
yoxdur. Qədim Ön 
Asiya xalqlarının kosmoloji görüĢünə görə,
 
Dünya okeanındakı öküzün, 
balığın  üzərində  duran  Yeri  Göydən  Qaf  dağı  ayırır,  daha  doğrusu,  Qaf 
dağı  Göy  qübbəsi  altında  dirək  (qazıq!)  rolunu  oynayır.
 
Bu  baxımdan
 
KDQ-da keçən «Qap
 
qayalar baĢında yuva tutan, Qadir ulu tanrıya yaxın 
uçan»  deyimi  diqqəti  çəkir.
305
 Bəzi  miflərdə  Qaf  dağı  dünyanın  quzey 
oykumeni sayılır, bu dağın arxası mələklər yaĢayan baĢqa bir dünyadır.
306
 
 
                                                 
304
  Bu
 
sıraya
 
Bisütun
 
yazısındakı
 
KapiĢakaniĢ
 
(Saqa
 
qapısı?) və Boğazköy qaynaqlarında 
dağadı kimi verilən Gaparuva, KapĢalla,
 
Gapazuva,
 
KapaĢ
 
(Kəpəz),
 
Kapakapa oronim-
lərini də əlavə etmək olar (Ertem, 177, 188); Bu son variantda «kapa» apelyativi təkrar 
iĢlənib.  Anadolunun  qədimdə  Kappadokiya  (Kapa-daq?)  Ģəklində  verilən  bölgə  adı  da 
maraq
 
kəsb
 
edir. Perscə Kap-kuh deyimi də «qapı dağ» anlamında hibrid sözdür. 
305
  KDQ, 1962, 100; A. Bakıxanov keçmiĢdə Dağıstanda Qaptaq bölgəadını qeyd edir. 
306
  M. Streck. «Kaf-Dağı» (ĠA, 6-cı cild. 58-61). Troya tərəfdə də Kaz dağı vardır. 
Kopet dağ (Türkmən eli)  
Kəpəz dağ (Türk ellərində) 
Kap dağı (Balakən) 
Qap dağı (Vedi) 
Qapıcıq zirvəsi (Ordubad)  
Qabıq dağ (Quba) və s. 

---

 
166 
Kaspi
, 
Qafqaz,
 
Qaf adları eyni oronimə aid olsa da
, 
ayrı-ayrı anlam 
daĢıyan
 
və
 
fərqli  modellərlə
 
düzələn  oronimlərdir.
 
Bu  oronimlərdəki  çox-
mənalı *qab sözünün qabırğa, qabaq, qaba-dağ (KDQ), qabarıq, qapı, 
qapaq  və  qab  sözlərinin  kökündəki  mənası  dağ  apelyativi  kimi  iĢlənə 
bilər,  lakin  bu  halda  Qapkaz adındakı  kaz  etnonim  ola  bilməz.  Burada 
qap sözu Qaf-dağı adındakı anlama uyğun olub, «Dünya dağı» mənasına 
köklənmiĢ  və  o  biri  dünyanın  qapısı,  Yerlə  Göy  arasında
 
dirək
 
anlamı 
daĢıyır  ki,  türk  dillərində  buna  qazıq  deyirlər.
 
Dədə  Qorqud
 
boylarında 
Qafqaz dağı elə Qazlıq dağı adlanır. O biri dünya sınırında yolu qapatan 
keçilməz «Dəmir qapı» da Qafqaz dağındadır. Bu baxımdan, Qafqaz oro-
niminin  prototürk çağında  «qazlıq//qazıq qapısı»  anlamı  verən  *qap-qaz 
tərkibi ilə yarandığını düĢünmək olar.
 
Şat, çat, çətin, iti. Sami dillərdə daha çox 
cəbəl sözü ilə verilən dağ apelyativi akad dilində 
Ģad ilə verilir və oronimlərin determinativi kimi 
cəm  halda 
ġADU
 
Ģəklində  yazılır
. 
Bu  söz  dağla 
bərabər
, 
«doğu»  anlamında
 
da
 
iĢlənir.
307
 
Toponi-
miya
 
üzrə
 
görkəmli  alim  Eduard
 
Murzayev  türk 
dillərində  Ģat~çat  sözlərini  fonetik  variant  sayıb 
onun dağ, iki dağın qovuĢuğu (çatak), dağın baĢı, 
dağ çıxıntısı və sair apelyativ anlamlarına aid ġat, 
BedikĢat,  Çatax,
 
KuylukĢat,
 
Üççat,
 
Çatbel,
 
ġatlık
 
kimi onlarla örnək göstərib, M. Lermontovun bu 
misralarını izah edir:
 
308
 
Kak-to raz pered tolpoyu soplemennıx qor 
U Kazbeka s ġat-qoroyu bıl velikiy spor. 
(Bir çağda boydaĢ dağların yığınağı qarĢısında 
Böyük mübahisə oldu Kazbeklə ġat dağı arasında)
 
Qafqazda  yerli boylardan eĢitdiyi bir əfsanəni qələmə alan böyük 
Ģairin Kazbeklə mübahisə edən Elburusa «ġat dağı» deməsi, əlbəttə, yerli 
gələnəklə  bağlı  idi.  Qazax  elində  KaraĢat,  KızılĢat,  Azər  elində  BərgüĢat 
kimi dağadları «Ģat» apelyativini aydın əks etdirir və Hakkari bölgəsində  
ġat dağı (1903 xəritəsi) onun ayrılıqda iĢləndiyini də göstərir. Altaydakı 
                                                 
307
 Липин, 192. 
308
 ОВ, 1980, 85-86;  Мурзаев, 1984, 608-609. 

---