Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
359
Yenə gölə açılan pəncərənin yanındakı masanın arxasına keçdilər. Bu balaca gölün mavi şüşədən su içəndən sonra necə dəyişdiyini, nə hallara düşdüyünü Sofi hələ də unutmamışdı. Qırmızı və mavi şüşələr sobanın üstündə idi. Masanın üstündə isə bir yunan ibadətgahının kiçik bir modeli vardı. Sofi onun nə olduğunu soruşanda Alberto cavab verdi: - Səbr elə, hər şeyin vaxtı var, mənim balam. Sonra isə Karl Marksdan danışmağa başladı: - Kyerkeqor 1841-ci ildə Berlinə gələndə bəlkə də Karl Marksla birlikdə Şillinqin mühazirələrində oturmuşdu. Kyerkeqor Sokrat haqqında dissertasiya yazmışdı. Marksın dissertasiyasının mövzusu isə Demokrit və Epikür, yəni antik dövr materializmi idi. Hər ikisi buna əsasən öz fəlsəfələrini yaratdı. - Kyerkeqor ekzistensialist, Marks materialist oldu? - Marksa tarixi materialist deyirlər. Bunun mənasını bir azdan deyəcəyəm. - Onda davam elə. - Həm Kyerkeqorun, həm də Marksın fəlsəfəsinin ana xəttində Hegel var idi. Hər ikisi Hegelçi düşüncə tərzini mənimsəməklə yanaşı, Hegelin “dünya ruhu”, başqa sözlə, onun İdealizmilə razılaşmırlar. - Yəqin Hegel onlara bir az havada uçan kimi görünüb. - Yəqin. Ümumən, böyük fəlsəfi sistemlərin Hegellə sona çatdığını demək mümkündü. Hegeldən sonra fəlsəfə yeni istiqamətdə getdi və böyük nəzəri sistemlərin yerini ekzistensial fəlsəfə, yaxud həyat fəlsəfəsi tutdu. “Filosoflar dünyanı müxtəlif cür izah eləyiblər. Lakin məqsəd dünyanı dəyişdirməkdir” deyərkən Marks da bunu nəzərdə tutur. Onun bu sözləri fəlsəfə tarixində mühüm dönüş nöqtəsi oldu. - Skrucla kibritsatan qızı görəndən sonra onun bu sözlərinin mənasını anlamaq çətin deyil! - Marksın təfəkkürünün praktik və ya siyasi hədəfi var idi. O, təkcə filosof deyil, eyni zamanda tarixçi, sosioloq və iqtisadçı idi. - Və bütün bu sahələrdə yeniliklər edib? - Belə demək olar. Ən azı praktik siyasət sahəsində ondan daha downloaded from KitabYurdu.org 360
əhəmiyyətli filosof yoxdu. Bir məsələ də var ki, “Marksizm” adlanan hər şeyi Marksın öz fikirlərilə eyniləşdirmək olmaz. Deyirlər ki, Marks yalnız 1840-cı illərin ortalarında marksist oldu, lakin hətta bundan sonra da o, zaman-zaman marksist olmadığını demək ehtiyacı hiss edirdi.
- İsa xristian idi? - Şübhəsiz ki, bu da müzakirə oluna bilər. - Davam elə. - Marksın dostu və silahdaşı Fridrix Engelsin ilk vaxtlardan Marksizm adlı bu hərəkata xidmətləri olub. XX əsrdə də Lenin, Stalin və Mao marksizm, yaxud marksizm-leninizmə xidmət ediblər. - Bəsdir, gəl, elə Marksın özündən danışaq. Marksa bir az əvvəl tarixi materialist demişdin? - Bəli, o antik dövr atomistləri kimi “fəlsəfi materialist”, yaxud XVII-XVIII əsrlərin mexaniki materialistləri kimi deyildi. Marksa görə, insanların düşüncə tərzlərini müəyyən edən cəmiyyətdə qüvvədə olan maddi münasibətlərdi. Belə maddi münasibətlər tarixin gedişini də müəyyən edir. Bu, Hegelin “dünya ruhu”ndan fərqli məsələdi... Hegelə görə, tarixi inkişafı əks qütblər arasında əmələ gələn və sonra ani dəyişikliklə həll edilən gərginlik təyin edirdi. Lakin Marksa görə Hegel kəlləmayallaq dayanmışdı. - Yəqin Hegel belə çox dayanmayıb. - Hegel tarixi irəli aparan qüvvənin “dünya ruhu”, yaxud “dünya ağlı” olduğunu irəli sürürdü. Marksın baş-ayaq hesab etdiyi şey də bu idi. Onun fikrincə, tarixə təsir edən maddi dəyişikliklərdi. Yəni maddi dəyişiklikləri “mənəvi dəyişikliklər” yaratmır, əksinə. Maddi dəyişikliklər yeni mənəvi münasibətlər yaradır. Marks xüsusən cəmiyyətdə dəyişiklik edib tarixi irəli aparan qüvvələrin iqtisadi qüvvələr olduğunu deyirdi. - Bir misal çəkə bilərsən? - Antik dövr fəlsəfəsinin və elminin xalis nəzəri bir məqsədi var idi. Yeni kəşfləri təcrübəyə tətbiq edərək faydalı bir iş görmək kimi dərdləri yox idi. downloaded from KitabYurdu.org 361
- Elədi. - Ona görə ki, cəmiyyətin iqtisadi həyatı belə təşkil olunmuşdu. İstehsal əsasən qul əməyinə əsaslandığına görə, vətəndaşlar təcrübi yeniliklər edərək istehsalı təkmilləşdirməyə ehtiyac duymurdular. Bu, maddi münasibətlərin fəlsəfi fikrə necə təsir göstərdiyinə nümunədi. - Aha. - Marks cəmiyyətdə qüvvədə olan belə maddi, iqtisadi və sosial münasibətləri cəmiyyətin bazisi adlandırırdı. Hər hansı cəmiyyətdə insanların necə düşündüklərinə, hansı siyasi təşkilatları, hansı qanunları olduğuna, hansı dinə inanıb necə əxlaq, sənət, elmə malik olduqlarına isə Marks həmin cəmiyyətin üstqurumu deyirdi. - Bazis və üstqurum, yaxşı. - İndi isə yunan ibadətgahını götürüb mənə verə bilərsən. - Buyur.
- Bu, Akropolun qədim Panteon məbədinin kiçik bir modelidir. Bunun əslini də görmüsən. - Videoda. - Gördüyün kimi, binanın damı olduqca gözəl və təmtəraqlıdı. Binanın ən nəzərəçarpan hissəsi bəlkə də elə budu. Buna “üstqurum” deyə bilərik. Amma bu tavan özbaşına yuxarıda dura bilməz, elə deyilmi? - Yox, onu orada saxlayan sütunlardı. - Binanın hər şeydən əvvəl möhkəm bünövrəsi, yaxud bazisi olmalıdı. Marks da eynilə cəmiyyətdə qüvvədə olan bütün düşüncə və ideyaların maddi bazis üzərində durduğunu deyirdi. Cəmiyyətin üstqurumu bazisin inikası idi. - Platonun ideyalar təlimi saxsı qab istehsalı ilə üzüm yetişdirməyin inikası idi? - Xeyr, bu qədər bəsit deyil. Belə olmadığını Marksın özü də deyirdi. Onun fikrincə, cəmiyyətin bazisi ilə üstqurumu arasında əlaqə var. Marks belə bir qarşılıqlı əlaqəni rədd etmiş olsaydı, mexaniki materialist olardı. Halbuki o, bazis və üstqurum arasında qarşılıqlı, yaxud dialektik əlaqə olduğunu dediyinə görə, onun dialektik downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|