Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
362
materialist olduğunu deyirik. Bundan başqa, demək istəyirəm ki, Platon nə saxsı istehsalıyla, nə də üzümçülüklə məşğul olub. - Aydındı. Məbəd haqda yenə nəsə deyəcəksən? - Bəli. Məbədin bazisinə bir az diqqətlə baxsan, mənə onun haqqında nə deyə bilərsən? - Sütunlar üç səviyyədən ibarət bazisin üstündə dayanır. - Eynilə, cəmiyyətin bazisində də üç mərhələ müşahidə oluna bilər. Bunların arasında ən çox “bazis” olanı «istehsal şərtləri”di. Bu, iqlim şərtləri, yaxud xammal kimi cəmiyyətin əlində olan təbii şərtlər, təbii qaynaqlardı. Bu şərtlər cəmiyyətin fundamentidi və cəmiyyətdəki istehsal növünü, yəni nə cür bir istehsal olacağını müəyyənləşdirir. Bununla da həmin cəmiyyətin ümumilikdə necəliyini və mədəniyyətini müəyyən edir. - Nə səhrada balıqçılıq inkişaf eləyə, nə də Norveçin şimalında xurma yetişdirilə bilər. - Bəli, deməli, başa düşmüsən. Köçəri cəmiyyətin düşüncə tərzilə Norveçin şimalında balıqçı kəndindəki insanların düşüncə tərzi arasında da ciddi fərqlər var. Bundan sonrakı mərhələ cəmiyyətin istehsal qüvvələridir. Marks bununla insanların malik olduğu alətləri, maşınları nəzərdə tutur. - Əvvəllər balıqçı qayıqları ilə balıq tutmağa gedirdilər, bu gün isə bunun üçün böyük gəmilərdən istifadə olunur. - Bununla da üçüncü mərhələyə gəlib çıxırıq ki, bu da istehsal vasitələrinin kimin əlində olmasıdı. Əmək bölgüsü, işin işçilər arasında paylanması və sahibkarlıq - Marksın nəzəriyyəsində “istehsal münasibətləri” adlanır. - Aydın oldu. - Bura qədər dediklərimizdən belə bir nəticə çıxara bilərik ki, hər hansı cəmiyyətdə qüvvədə olan siyasi və ideoloji münasibətləri təyin edən amil istehsal növüdü. Təsadüfi deyil ki, bu gün feodal cəmiyyətlərindən başqa cür düşünür, başqa əxlaqi dəyərlərə malikik. - Onda Marks tarixin hər bir dövründə qüvvədə olan təbii doğrular olduğuna inanmırdı. downloaded from KitabYurdu.org
363
- Xeyr. Marksa görə, mənəvi cəhətdən nəyin doğru olması cəmiyyətin bazisinin məhsuludu. Məsələn, təsadüfi deyil ki, qədim kəndlərdə insanın evlənəcəyi adamı ailəsi təyin edirdi. Bu, torpağın mirasının kimə qalacağı ilə bağlı idi. Bugünkü müasir şəhərlərdə isə sosial əlaqələr tamamilə fərqlidi. Bu gün sən öz gələcək həyat yoldaşına şənlikdə, diskotekada qarşılaşıb tanış olursan, onu sevdiyini görüb birlikdə yaşamağa başlayırsan. - Evlənəcəyim adamı ailəmin seçməsinə heç vaxt dözə bilmərəm! - Çünki sən də öz zamanının övladısan. Bundan əlavə, Marks qeyd edir ki, nəyin doğru, nəyin yanlış olmasına dair normalara əsasən cəmiyyətin hakim sinfi təyin edir. Çünki “tarix sinfi mübarizələrin tarixidir”. Yəni tarix əsasən istehsal vasitələrinə kimin sahib olması məsələsidi. - İnsanların fikirləri, ideyaları da tarixin dəyişməsində rol oynamır? - Həm hə, həm də yox. Marks cəmiyyətin üstqurumunun da bazisinə təsir edəcəyini nəzərdən qaçırmamaqla birlikdə üstqurumun özünün müstəqil tarixi olduğunu rədd edirdi. Tarixi antik dövrün quldarlıq cəmiyyətindən bugünkü sənaye cəmiyyətinə gətirən amil ilk növbədə cəmiyyətin bazisindəki dəyişikliklərdi. - Bayaq dediyin kimi. - Marks deyirdi ki, tarixin hər dövründə cəmiyyətin iki hakim sinfi arasında münaqişə olub. Bu münaqişə antik dövr cəmiyyətində azad vətəndaşlarla qullar arasında, orta əsrlərin feodal cəmiyyətində bəylərlə rəiyyət arasında, sonralar aristokratlarla vətəndaşlar arasında özünü göstərib. Marksın burjua, yaxud kapitalist cəmiyyəti adlandırdığı öz vaxtında isə bu münaqişə ilk növbədə kapitalistlərlə işçilər, yaxud proletariat arasında idi. Beləliklə, bu, istehsal vasitələrinə sahib olanlarla olmayanlar arasında bir münaqişə idi. Və üst siniflər öz hakimiyyətlərindən, qüvvələrindən könüllü əl çəkməyəcəklərinə görə, dəyişiklik yalnız inqilabla mümkündü. - Bəs kommunist cəmiyyəti? - Marks kapitalist cəmiyyətindən kommunist cəmiyyətinə keçid mövzusunun üzərində xüsusi dayanırdı. Kapitalist istehsal formasının downloaded from KitabYurdu.org
364
ətraflı təhlilini də aparmışdı. Amma bu mövzuya keçməzdən əvvəl Marksın insan əməyinə dair baxışlarından danışım. - Danış. - Kommunist olmazdan əvvəl gənc Marks işləyərkən insanın necə olması üzərində düşünürdü. Bu mövzuyla Hegel də məşğul olmuşdu. Hegel insanla təbiət arasında qarşılıqlı, dialektik əlaqə olduğuna inanırdı. İnsan təbiəti işləyib dəyişdikcə özü də cilalanır, dəyişilir. Yaxud bir qədər başqa cür desək, insan işləyəndə təbiətlə qarşılıqlı əlaqədə olur və onu dəyişdirir. Bu prosesdə təbiət də insanı dəyişdirir, onun şüurunda izlər qoyur. - Mənə işini de, sənə kim olduğunu deyim. - Marks qısaca bunu demək istəyirdi. Biz necə işləyiriksə, bu, şüurumuza, şüurumuz da necə işləməyimizə təsir edir. Belə də demək olar: insanın əli ilə şüuru arasında əlaqə var. İnsanın düşüncə tərzi etdiyi işlə bağlıdı. - Onda işsiz olmaq çox pis şeydi. - Bəli. İşsiz insan bir mənada, boş insan deməkdi. Hegel də bu mövzuyla maraqlanıb. Hegel də, Marks da işi müsbət bir şey hesab edirlər, işləməklə insanlığın mahiyyəti arasında əlaqə görürlər. - Onda işçi olmaq çox yaxşı şeydi... - Bəli, elədi. Lakin Marks elə bu məqamda kapitalist istehsal formasını ciddi şəkildə tənqid edir. - Niyə?
- Kapitalist sistemdə işçi bir başqası üçün işləyir. Beləliklə, iş özündən kənar, ona məxsus olmayan bir şey olur. İşçi öz işinə, eyni zamanda özünə özgə olur. Öz insani gerçəkliyini itirir. Bu zaman Marks Hegelin sözlərilə deyir ki, işçi özgələşmiş olur. - Mənim bir xalam var, bir fabrikdə iyirmi il işləyib, bu iyirmi ildə daim şirniyyat paketləyib, ona görə də nə dediyini başa düşürəm. Xalam hər səhər işindən zəhləsi getdiyini deyə-deyə işə gedir. - Və işindən zəhləsi gedən insanın müəyyən mənada özündən də zəhləsi gedir, Sofi. - Şirniyyatdan zəhləsi getdiyini dəqiq bilirəm. downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|