Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
169 
həmin nahiyyəyə düşən impulsu ləngidir (şəkil 6.9, V). 
Buradan Vvedenski ləngimə hadisəsinə, sinirin eyni 
nöqtəsində  əmələ  gələn oyanmaların toqquşması kimi baxır. Bu 
oyanmaların sıxlığı yüksək olduğundan, hər bir qıcıq, ondan 
əvvəlki qıcığın törətdiyi oyanma hadisəsi qurtarmamış düşür, ona 
görə də bu oyanmalar toplanaraq o nahiyəni ləngidir. Bu nöqteyi-
nəzərdən Vvedenskiyə görə refraktor dövr belə izah olunur: bir-
inci qıcığın dalınca dərhal verilən ikinci qıcıqda zahiri nəticənin 
(məsələn, təqəllüsün) alınmamasına səbəb toxumanın bu vaxt oy-
anmaz halda olması deyildir. Əksinə, toxuma ikinci qıcığın yetiş-
diyi vaxt optimal dərəcədə oyanmış olduğundan bu oyanma ikinci 
qıcığın təsirindən daha da güclənir və bunun sayəsində optimal 
haldan pessimal hala çevrilir, yəni ləngiyir. Beləliklə, 
Vvedenskiyə görə refraktor dövr birinci qıcıqdan sonra deyil, 
ikinci qıcıqdan sonra, bu iki qıcığın toplanması sayəsində  əmələ 
gələn hadisədir. 
Adaptasiya (uyğunlaşma).  Tədqiqat göstərmişdir ki, toxu-
malar, onların daxilində cərəyan edən həyat hadisələrinə tədricən 
uyğunlaşır və bu hadisələrə qarşı o toxumaların daxilində uy-
ğunlaşma dəyişiklikləri baş verir. Belə dəyişikliklərə alışma və ya 
adaptasiya dəyişiklikləri deyilir. Bədəndən xaricə  çıxarılmış 
ürəyin mədəciyi içərisindən keçən qida məhlulunun təzyiqini ar-
tırmış olsaq, o zaman ürəyin döyünmə ritmi artacaqdır. Lakin bu 
əvvəllər müşahidə ediləcəkdir; bir neçə dəqiqədən sonra təzyiqin 
yenə  də yüksək qiymətdə qalmasına baxmayaraq ürək ritmi 
əvvəlki dərəcəsinə qayıdacaqdır. Bu, ürəyin yeni təzyiq şəraitinə 
uyğunlaşdığını göstərir. 
Hiss üzvlərində adaptasiya hadisəsi daha aydın nəzərə çarpır. 
Pişiyin pəncəsində olan tüksüz nahiyənin üzərinə kiçik bir ağırlıq 
qoyduqdan sonra pəncənin afferent sinirlərində  əmələ  gələn 
fəaliyyət cərəyanında baş verən dəyişiklikləri izləyək. Görəcəyik 
ki, əvvəlcə həmin sinirlərdə bir-birinin dalınca fəaliyyət cərəyanı 
dalğaları  əmələ  gəlir, lakin get-gedə bu dalğalar bir müddətdən 
sonra  sönməyə başlayır və 1-2 saniyədən sonra, ağırlığın yenə də 
həmin sinirə  təsiri davam etdirməsinə baxmayaraq bu dalğalar 
 
170 
tamamilə ortadan çıxır. Bu pəncə sinirlərinin ağırlığa alışdıqlarını 
göstərir. Gözün müxtəlif qüvvəli işığa, qulağın müxtəlif qüvvəli 
səsə, burunun müxtəlif qoxuya alışması da bizə yaxşı məlumdur. 
Deməli, üzvlər özlərini mühitin müxtəlif təsirinə uyğunlaş-
dırır və bununla da orqanizmin normal halını nisbətən sabit sax-
layır ki, bu bioloji hadisədə sinir sistemi əsas rol oynayır. 
 
6.6. Oyanmanın sinirdən əzələyə nəql  
olunmasının mediator mexanizmi 
 
Əzələyə daxil olan hər bir sinir lifi ən kiçik şaxəciklərə ayrı-
laraq əzələ liflərini innervasiya edir. Sinir və əzələ liflərində oyan-
manın bir sinir hüceyrəsindən digər sinir hüceyrəsinə və ya əzələ 
və ya vəzi hüceyrəsinə keçməsi fiziki və ya kimyəvi yolla müm-
kün olur: 
1.
 
Fiziki nəzəriyyənin tərəfdarlarına görə sinir və  əzələ hü-
ceyrəsində oyanma bioloji cərəyan vasitəsilə verilməsinə. 
2.
 
Kimyəvi (mediator) nəzəriyyənin müdafiəçiləri isə  hər 
hansı kimyəvi maddənin vasitəsilə verilməsinə üstünlük verirlər. 
1921-ci ildə Otto-Levi iki qurbağanın ürəyini  Ştraube üsulu ilə 
kanyulaya keçirərək onlar arasında may mühitilə  əlaqə yaradıb 
azan və simpatik sinirləri qıcıqlandırmaqla azan sinirin ucunda 
asetilxolin və simpatik sinirin isə ucunda simpatin əmələ gətirdi-
yini müəyyən etmişdir. Oyanmanın nəql olunmasında iştirak edən 
kimyəvi maddələr mediatorlar adlandırılmışdır. Bu nəqlolunma sinir 
uclarında yerləşən müxtəlif sinapsların sintez etdiyi oyandırıcı  və 
ləngidici mediatorlar həyata kecirir.  
Sinaps oyanmanın sinir lifindən  əzələ, sinir və  vəzi hü-
ceyrəsinə ötürülməsini təmin edən quruluş vahidinə deyilir. 
Sinaps oyanmanı hər iki istiqamətdə nəql edən sinir lifindən fərqli 
olaraq birtərəfli nəqletmə qabiliyyətinə malikdir. 
Sinapsın digər xüsusiyyəti oyanmanın nisbətən gec nəql 
etməsidir. Buna sinaptik ləngimə deyilir. 
Elektron mikroskopu vasitəsilə müəyyən edilmişdir ki, sinapslar 
3 əsas element: 1. presinaptik (sinaps önü) membran; 2. postsinaptik 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
171 
(sinaps sonu) membran və 3. sinaptik yarıq sinaps boşluğu ayırd 
edilir (şəkil 6.10, 6.15). 
 
 
Şəkil 6.10. Sinir lifi, sinir ucu və skelet əzələsi lifi arasındakı 
qarşılıqlı  əlaqənin sxemi: 1-mielinli sinir lifi; 2-mediator 
qovuqcuqları ilə sinir ucu; 3-əzələ lifinin postsinaptik membranı; 4-
sinaps boşluğu; 5-əzələ lifinin sinapsönü membranı; 6-miofibrillər; 
7-sarkoplazma; 8-sinir lifinin fəaliyyət potensialı; 9-postsinaptik 
potensial; 10-əzələ lifinin fəaliyyət potensialı. 
 
Oyanmanın sinapslarda nəql olunmasının mediator mexanizmi. 
Formasına və ölçüsünə görə oxşar olan sinapslarda, impulsların 
kimyəvi ötürülməsində iştirak edən çox da böyük olmayan qovu-
qcuqlar olmasıdır. 
Kifayət qədər toplanmış çoxlu məlumatlar sinaptik qovuqcu-
qlarda mediator maddəsi saxlanmasını  təsdiq edir. Sinir-əzələ 
birləşməsinin mediatoru olan asetilxolin ifrazı porsiyalarla – 
kvantlarla baş verməsi təcrübə ilə təsdiq edilmişdir. 
Sinaptik qovuqcuqlar çoxlu daha qatı asetilxolin (AX) media-
toru saxlayır. Sinapsin fəallığı zamanı AX xaric edilməsi üçün kalsi 
ionlar lazımdır. Ehtimal edilir ki, asetilxolin sintezi bu mediatorun 
çoxlu ehtiyatına malik sinaptik qovuqcuqlarda baş verir. Sakitlik 
vəziyyətində AX sintezi 4 nq/dəq sürəti ilə baş verir. Bu zaman 
 
172 
mediatorun 90% depoya keçir, 10% isə sinaptik yarığa ifraz olunur 
və sakitlik vəziyyətində postnaptik membrana təsir edərək minatur 
oyandırıcı postsinaptik potensial (OPSP) əmələ  gəlməsinə  səbəb 
olur. Normal şəraitdə  hətta uzunmüddətli qıcıqlandırmadan sonra 
belə asetilxolinin depoda tam tükənməsi baş vermir. 
Reseptor – bu müəyyən kimyəvi xassəsi olan postsinaptik 
membranın hissəsi olub, hansı ki, bu hissəyə peresinaptik qovuq-
cuqlardan gələcək mediatorun komplementar molekulu onunla 
birləşir. Bu vaxta qədər mərkəzi sinir sistemində bir neçə spesifik 
mediatorlar ayrılıb. Bunlara asetilxolin, dofamin, adrenalin, 
noradrenalin, serotonin və qamma amin yağ turşusu və s. aiddir.  
Ləngiməni motoneyronun daxilinə elektrod qoymaqla onun bə-
dənində yaranan potensialı qeyd etməklə müşahidə etmək olar. 
LPSP-da birinci əlamət sinaptik ləngimənin OPSP-dan çox 
olmasıdır. Onurğa beynində LPSP birinci olaraq afferent impuls 
daxil olduqdan 1,5 ms baş verir. İkinci, LPSP-da qalxma fazası 
1,5-2,0 ms, enmə fazası 3,3 ms olur. LPSP amplitudu da qradual 
xarakterə malikdir. LPSP üçün tarazlıq potensialı – 80 mB, 
sükunət potensialı – 70 mB, maksimal amplitudası isə 10 mB. 
Oyandırıcı sinaps vasitəsilə aralıq neyron fəallaşdırılır və 
fəaliyyət cərəyanı aksonun hüceyrəsinə daxil olur və onun ucuna 
çatır. Sinaptik nahiyədə əvvəlcə aksonun ucunda zəif elektrik cə-
rəyanı ilə müşahidə olunan depolyarizasiya baş verir. Bu spesfik 
ləngimə mediatorunun mobilizasiyasına və peresinaptik mem-
brandan sinaptik yarığa ifrazına səbəb olur. Sonra bu mediator 
postsinaptik mediatorun ion keçiriciliyini dəyişir. Bu isə  həmin 
membranın ionlara qarşı (K, Cl, Na) seçici keçiriciliyə səbəb olur 
və nəticədə ionların paylanması elektrik cərəyanın meydana gəl-
məsinə  səbəb olur. Çoxlu mediatorların icərisində  ləngidici me-
diator qamma amin yağ turşusudur (QAYT). Məhz Pürküne lif-
lərinə QAYT ləngidici mediator kimi xidmət edir. Pürküne 
liflərində  həcm vahidinə görə QAYT qatılığı, motoneyronlara 
nisbətən 5 dəfə, onurğa beyni düyünlərinə nisbətən 10 dəfə 
çoxdur. 
Pessimum ləngiməni əksər hallarda «Vvedenski ləngiməsi» ad-
downloaded from KitabYurdu.org

---