Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
274 
 
 
 
Şəkil 7.3. Hormonların təsir mexanizmi. Üç endokrin hüceyrə 
hüceyrəarası sahəyə, kapilyarlara yaxın yerə A, B, V hormonlarını 
sekresiya edirlər. Hormon molekulları qan damarına diffuziya edib qanla 
bu hormonların reseptorları olan hədəf hüceyrələrinə çatdırılır. A 
hormonu plazmatik membranın səthində olan reseptorla qarşılıqlı əlaqəyə 
girir. Hormon-reseptor kompleksi II vasitəçinin yaranmasını stimulə edir, 
hansı ki, hüceyrənin cavabını induksiya edir.  
 
l) Hüceyrə daxilində formalaşan hormon-reseptor kompleksi 
gen ilə  təsirdə olur və  nəticədə hüceyrədə sintez prosesinə  təsir 
edir. Bu halda hormon-reseptor kompleksi zülal sintezini zəiflədə 
və induksiya edə bilər (şəkil 7.4).  
 
 
275 
 
 
Şəkil 7.4. Hormonun hüceyrə daxili reseptorla qarşılıqlı  əlaqəsi. 
Hormon plazmatik membrandan diffuziya edib reseptorla birləşir. 
Hormon-reseptor kompleksi nüvəyə daşınır və DNT-nin sintezinə təsir 
edərək transkripsiyanın sürətini və  məlumat RNT-nin miqdarını 
dəyişir. mRNT-nin miqdarının artması  və ya azalması zülal sintezinə 
translyasiya prosesinə  təsir edir ki, bu da hüceyrənin funksional 
aktivliyinin dəyişməsinə səbəb 
 
2) Hüceyrə 
səthində yaranmış hormon-reseptor 
kompleksdə bu cür təsir göstərir. Plazmatik membranın 
səthində lokalizə olunmuş reseptorun hormonla əlaqəsi 
mürəkkəb biokimyəvi mexanizmin vasitəsi ilə hüceyrənin 
aktivliyinə təsir edir (şəkil 7.5). Yəni 2-ci vasitəçinin köməyi 
ilə 2-ci vasitəçinin aktivləşməsinə misal ATF-dən  əmələ 
gələn tsiklik adenozinmonofosfatın (t-AMF) əmələ 
gəlməsini göstərınək olar ki, hormon-reseptor kompleksi 
adenilattsiklazanı aktivləşdirir, bu isə ferment ATF-in de-
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
276 
fosforlaşmasını və onun t-AMF-a çevrilməsini kataliz edir
 
olur. 
Hormon hüceyrəsi membranın səthindəki reseptorla əlaqəyə 
girərək onu transformasiya edir. Transforınasiya plazmatik 
membranda lokalizə olunan adenilattsiklazanın aktivləşməsinə 
səbəb olur. Bu ferınent ATF-i t-AMF-ə çevirir. t-AMF isə 
hüceyrədə müxtəlif effektli dəyişikliklərin baş verməsi ilə 
nəticələnir, bu da son nəticədə hüceyrənin fizioloji cavabına səbəb 
olur. 
2-ci vasitəçi kimi çıxış edən digər maddələrə misal tsiklik 
quanozinmonofosfat (t-QMF), kalmodulin və fosfoinozitolu gös-
tərmək olar. 
 
 
Şəkil 7.5. Plazmatik membran səthində lokalizə olunmuş reseptorlarla 
kompleks əmələ gətirən hormonun təsir mexanizmi/ 
 
Hormonların sintezi və parçalanması. Hormonların sintezi. 
Lipid və tireoid hormonların sintezinə onların funksiyalarında 
baxılacaq. Zülal və peptid təbiətli hormonlar m-RNT-dəki 
məlumatın translyasiya yolu ilə Holci aparatında sintez olunurlar. 
Bu hormonların sintezi bədənin digər zülallarının sintezindən 
heç nə ilə fərqlənmir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, fərqli olaraq 
 
277 
hormon bioloji aktiv normada yaranmır o, hormonun 
preproformaları adlanan daha iri qeyri-aktiv molekul şəklində 
sintez olunur. Hormonun özündə (əlavə) amin turşu qalıqlarından 
başqa  əlavə qalıqlar olur ki, bunlar postranslyasion prosessinq 
adlanan mərhələdə fermentlər tərəfindən parçalanır. Sonda 
hormon qranulalarda toplanır və onlarda sekresiya üçün hazır 
şəkildə saxlanılır. 
Hormonların parçalanması. Zülal və peptid hormonlar 
orqanizimdə 2 müxtəlif mexanizmlərin köməyi ilə asanlıqla tez 
parçalanırlar. Bu mexanizmlər aşağıdakılardır: 
l) Bir çox hormon molekulları (qanda olan) heç vaxt 
reseptorlarla qarşılıqlı  əlaqəyə girmirlər. Müxtəlif orqanlarda 
(qaraciyər, ağciyər, beyin, böyrəklər) ferment sistemi mövcuddur 
ki, bunlar peptid və zülal hormonlarınm parçalanmasını təmin edir. 
Hormonun reseptorla birləşməsi dönəndir. Reseptorla birləşmiş 
hormon son nəticədə ondan ayrılır və fermentativ parçalanmaya 
məruz qalır.  
2) Bəzi hormonlar reseptorla qarşılıqlı əlaqəyə girəndən sonra 
hədəf hüceyrənin özünün daxilində parçalanmaya məruz qalır. 
 
7.3. Endokrinologiyanın yeni aspektləri 
 
Hormonların parokrin təsiri. Ayrıca hormonal sistemlərə 
keçməzdən  əvvəl bir neçə  məsələni aydınlaşdıraq. Hormonlar – 
sekretor hüceyrələr tərəfindən hazırlanan və qana buraxılan 
kimyəvi məlumat daşıyıcılarıdırlar. Bunlar qanla hədəf orqanlarına 
çatdırılır. Hədəf orqanın xarakterik əlaməti hormonda kodlaşdırılan 
məlumatı «oxumaq», «saymaqdır». Bəzi hallarda informasiyanı 
«sayan» hüceyrələr hormonun sintez olunduğu hüceyrənin yax-
ınlığında yerləşir. Bu halda hormon qana buraxılmadan 
hüceyrəarası mayedən hədəf hüceyrəsinə diffuziya olunur və qana 
daxil olmadığı üçün hormon sayılmır. Haçan ki, məlumat daşıy-
ıcıları qonşu hüceyrələrə təsir edir, onları parakrin və ya yerli təsir 
hormonları adlandırırlar. Bəzən onları  toxuma  hormonları da ad-
landırırlar.  Əvvəllər bu adlandırma prostoqlandinlərlə aparılırdı. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
278 
Çünki onlar da bu cür təsir edirlər. İndi biz bilirik ki, klassik hor-
monlar da parakrin yolla təsir edə bilər və buna görə toxuma hor-
monları adlandırıla bilər.  Şəkil 7.6-da hormonal və parakrin 
tənzimləmə arasında müqayisə göstərilmişdir. Parakrin hormonlara 
klassik neyromediatorları da aid etmək olar. Fərq ondan ibarətdir 
ki, 2-ci halda kimyəvi məlumatın mənbəyi daxili sekresiyanın ix-
tisaslaşmış hüceyrələri deyil, sinir hüceyrələridir. Neyromediatorlar 
qana daxil olduqdan sonra dar sinaptik boşluqdan postsinaptik 
membrana diffuziya edirlər. Postsinaptik membranda neyromedia-
tor hormon kimi spesifik reseptorla birləşir.  
 
 
 
Şəkil 7.6. Hormonal və parakrin tənzimləmə arasındakı  fərq. A vəz 
hüceyrəsi hormon hazırlayır ki, o klassik müəyyənləşdirməyə  əsasən 
qanla hədəf hüceyrəyə daşınır. B vəz hüceyrəsi parakrin hazırlayır ki, 
bu qonşu hüceyrələrə təsir edir. Bu hormon qanla da təsir edə bilər.  
Neyrohormonlar. Müəyyən olunub ki, sinir hüceyrələri peptid 
və zülal təbiətli hormonlar hazırlaya və öz sekretlərini qana bu-
raxa bilər. Bunlara neyrohormonlar deyilir. Bu halda etiraf edək 
 
279 
ki, MSS-nin böyük sahəsi endokrin funksiyanı yerinə yetirir. 
Onda hormonal və sinir tənziminin nə kimi fərqi var? Bu fərq on-
dan ibarətdir ki, neyromediator sinaptik boşluqdan diffuziya edir, 
neyrohormon isə qan damarı ilə hədəf hüceyrəyə çatır. Bəzi hal-
larda sinir hüceyrəsinin aksonunun terminal ucu hazırladığı 
maddələri neyromediator şəklində buraxır, həmin neyronun 
aksonunun kollateralları qan damarında qurtarır və  həmin 
maddəni neyrohormon şəklində buraxır (şəkil 7.7). 
 
 
Şəkil 7.7. Neyromediatorla neyrohormon və parakrin neyro-
hormon arasındakı fərq. Neyron bir çox məhsul hazırlayır. Əgər o, 
sinoptik ucdan buraxılırsa, bu neyromediatordur. Həmin neyronun 
aksonu kollaterallara malik ola bilər ki, bu qan damarında qurtara 
bilər və buradan qana maddə buraxılarsa, buna neyrohormon deyilir. 
Aksonun digər ətraf toxumalara maddə diffuziya edirsə və bu qonşu 
hüceyrə qruplarına təsir edirsə bu parakrin hormon adlanır. 
 
downloaded from KitabYurdu.org

---