267
1 2 3
4
Uzunsov və həlqəvi
əzələlər
Sfinktorlar
Hərəkəti qüvvətləndirir
Boşalmasına
Hərəkəti zəiflədir
Yığılmasına
α, β
α
Dalağın kapsulu
Sidik
kisəsi
Detruzor
Daxili sfinkter
"------"
Yığılmasına
"------"
"------"
"------"
Boşalmasına
Yığılmasına
α
α
β
α
Cinsiyyət orqanları
Toxum qovuqcuğu
Toxumçıxarı kanal
Uşaqlıq
"------"
"------"
"------"
"------"
"------"
"------"
"------"
Boşalmasına (heyvanın
növündən və hormonal
fondan asılı olaraq)
α
α
α
β
Gözün daxili əzələsi
Bəbəyi genəldən əzələ
Bəbəyin sfinktoru
Siliar əzələ
"------"
Yığılmasına (mioz)
Yığılması
(akkomodasiya)
Yığılmasına (midriaz)
"------"
Nəzərə çarpmayan
boşalma
α
β
Traxeya bronxial əzələlər
Tükü qaldıran əzələ
Enzokrin vəzilər
Tüpürcək
vəziləri
Göz yaşı vəziləri
Həzm vəziləri
Dil-udlaq vəziləri
Bronxial vəzlər
Tər vəziləri
Yığılma
"------"
"------"
Seroz maddənin bol
ifrazı
Sekresiyasına
"------"
"------"
"------"
"------"
Boşalma (əsasən
adrenalin təsiri ilə)
Yığılmasına
"------"
Az miqdarda selik
maddənin ifrazı
(çənəaltı vəzidən)
"------"
Şirə ifrazının azal-
masına və sekresiyasına
(xolinerqik)
"------"
"------"
"------"
β
α
α
α
Metabolizm
Qaraciyər
Piy vəziləri
İnsulinin sekresiyasına
(Langerhan adacıqların
hüceyrələri)
"------"
"------"
"------"
"------"
Qlikogenoliz
Qlikoneogenez
Lipoliz (qanda sərbəst
yağ turşularının
səviyyəsinin
yüksəlməsi)
Azalmasına
β
β
α
Simpatik sinir liflərinin qıcıqlanması nəticəsində ürəyin
fəaliyyəti sürətləndiyi və qüvvətləndiyi halda, parasimpatik sinir
268
liflərinin (azan sinirin) qıcıqlanması isə əks effektə səbəb olur.
Parasimpatik sinirlərin (azan və çanaq sinirlərinin) oyanması,
mədə, nazik və yoğun bağırsaqların hərəkətini qüvvətləndirdiyi
halda, simpatik sinirlərin oyanması əksinə, həmin hərəkətləri
ləngidir. Parasimpatik sinirlərin qıcıqlanması nəticəsində alınan
tüpürcək miqdarca çox və qeyri-üzvi
maddələrlə zəngindir,
simpatik təsirdən alınan tüpürcək isə azdır, amma qatı və üzvi
maddələrlə zəngindir.
Azan sinirin qıcıqlandırılması insulin ifrazını artırır, qaraciyər
və əzələ hüceyrələrində qlikogenin daha çox toplanmasına və
beləliklə, qanda şəkərin azalmasına səbəb olur.
Sinir sisteminin trofik funksiyası haqqında təlim İ.P.Pavlov
tərəfindən irəli sürülmüşdür. O müəyyən etmişdir ki, mərkəzi
sinir sistemi orqanların fəaliyyətini nizama salmaqla yanaşı,
onlarda gedən maddələr mübadiləsini də dəyişdirir. Mərkəzi sinir
sisteminin trofik təsiri əsasən, vegetativ
sinir sistemi və beyincik
vasitəsilə həyata keçirilir. Vegetativ sinir sisteminin trofik təsiri
onun ürəyə təsirində daha aydın görünür. Onun simpatik şöbəsi
ürəyin hərəkətini gücləndirmək və zəiflətmək qabiliyyətinə
malikdir. Bu isə ürək əzələsində gedən maddələr mübadiləsinin
müvafiq istiqamətdə dəyişməsi ilə əlaqədardır.
Azan sinir əsasən mədə və bağırsaqların peristaltik hərəkətini
yaradır, lakin bunların saya əzələlərinin tonusu artdığı və
təqəllüsə gəldiyi anda azan siniri qıcıqlandırsaq peristaltik
hərəkətlər artmır, əksinə zəifləyir.
Vegetativ sinir sistemi skelet əzələlərinin
fəaliyyətinə də təsir
göstərir. Simpatik sinirlərin skelet əzələlərinə göstərdiyi təsirə
adaptasiya – trofik təsir deyilir.
Orqanizmin trofik funksiyalarının həyata keçirilməsində
mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələrinin, xüsusilə, hipotalamus
və beynin digər törəmələri mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Vegetativ sinir sistemi mühitdə baş verən dəyişikliklərə qarşı
orqanizmin verdiyi cavab reaksiyalarında mühüm rol oynayır.
Belə cavablar özünü, bir qayda olaraq, əzələ fəaliyyətində
göstərir. Məsələn,
ürək fəaliyyəti sürətlənir, daxili orqanların
damarları daralır, tənəffüs güclənir və dərinləşir, karbohidrat
downloaded from KitabYurdu.org
269
depolarındakı qlikogen qlükozaya çevrilərək qana sorulur və s.
Vegetativ sinir sistemi orqanizmin emosional reaksiyalarında
da iştirak edir. Vegetativ sinir sistemi müsbət və mənfi emosiya-
ların yaranmasında bilavasitə iştirak edir. Məsələn, sevinəndə
ürəyin döyünməsi, damarların genəlməsi nəticəsində üzün qı-
zarması və digər müsbət reaksiyalar baş verir, əksinə,
kədərli
olarkən rəngin solması, qorxudan tərləmə, tüklərin biz-biz olması,
tüpürcək ifrazının ləngiməsi sayəsində boğazın quruması və s.
mənfi emosiyaya misal ola bilər.
Bu halda, ilk növbədə böyrəküstü vəzilərin beyin maddəsində
adrenalin ifrazı artır.
Emosional reaksiyalarda təkcə simpatik sinir sistemi deyil,
həmçinin, parasimpatik sinir sistem idə mühüm rol oynayır.
Məsələn, pişik ona hürən iti görəndə onun qanında insulinin
miqdarı artır, buna səbəb isə azan sinir vasitəsilə mədəaltı vəziyə
– (pankrasa) gələn impulsların artması və nəticədə onun
fəaliyyətinin yüksəlməsidir.
Beynin müxtəlif şöbələrinin qıcıqlandırılması və pozulması
göstərir ki, ali vegetativ mərkəzlər aralıq beynin nüvələrində
yerləşmişdir.
Qabaraltı nahiyədə damarları, tər vəzilərini dərindəki saya
əzələləri və daxili orqanları eləcə də zülal, yağ,
karbohidrat, su-
duz mübadiləsini, bədən temperaturunu tənzimləyən mərkəzlər
vardır.
Aralıq beyindən əlavə, vegetativ funksiyaları tənzimləyən ən
ali mərkəzlər də mövcuddur. Bunlar beyin yarımkürələrinin
zolaqlı cismində və alın payında yerləşərək boz qabarla
əlaqədardır. Boz qabara gələn impulslar müəyyən sinir lifləri
vasitəsilə orta, uzunsov və onurğa beyində yerləşmiş mərkəzlərə
ötürülür.
Qabaraltı nahiyənin induksion cərəyanla qıcıqlandırılması
parasimpatik, medial şöbənin qıcıqlandırılması isə simpatik təsirə
malikdir.
Bundan əlavə, qabaraltı nahiyənin qıcıqlanması
maddələr mübadiləsinin dəyişməsinə, sidik ifrazı, bədən tempera-
turunun çoxalmasına, boz qabara iynənin batırılması isə adrenalin
ifrazını gücləndirməklə qanda şəkərin miqdarını artırır, yağ
270
mübadiləsinin pozulmasına və heyvanın piylənməsinə səbəb olur.
İnsanda boz qabarın zədələnməsi su mübadiləsini pozur və
şəkərsiz diabet əmələ gətirir.
downloaded from KitabYurdu.org