Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
83 
 
 
Şəkil 66. A. Qurbağada onurğa beyni reflekslərinin müşahidəsi.  
B. Onurğa beyin reflekslərinin reseptiv sahəsi; 1-bükmə; 2-silmə.  
 
 Silmə refleksini müşahidə etmək üçün sulfat tur-
şusunda (0,5%-li) isladılmış filtr kağızını (4 – 5 mm
2
) qur-
bağanın döş nahiyəsi dərisinə ön ətraflararası sahəyə 
yapışdırırıq. Bu zaman spinal qurbağa ön ətraf pəncələrilə 
döşünün dərisinə yapışdırılmış kağız parçasını silib, kənar 
edir. Bu reaksiya silmə refleksidir. Sonra qurbağanı 
bütövlükdə suya salıb, onun döşünün dərisindəki turşunu 
yuyuruq.  
 
İnsanda onurğa beyni refleksləri 
 
Əzələdə, vətərlərdə  və oynaqlarda yerləşən resep-
torların qıcıqlandırılması zamanı insanda bükmə  və açma 
refleksləri müşahidə olunur. Belə reflekslərə diz və  aşil 
refleksləri aiddir ki, bunların öyrənilməsinin  əhəmiyyəti 
 
84
vardır. 
18 saylı iş. İnsanda diz və aşil refleksləri 
 
 
İnsanda diz refleksini təcrübədə müşahidə etmək 
üçün əvvəlcə insanı stulda sakitcə oturduruq. Sonra xüsusi 
çəkiclə yüngülcə budun dördbaşlı əzələsinin vətərinə vuru-
ruq. Bu zaman diz oynağında açma hərəkəti müşahidə 
ediləcəkdir. Diz refleksinin mərkəzi onurğa beyninin III və 
IV seqmentləri səviyyəsində yerləşir (şəkil 67). 
 
Şəkil 67. Diz refleksi qövsünün sxemi. 
 
 
 
İnsanda aşil refleksini təcrübədə müşahidə etmək 
üçün aşil vətərinə  çəkiclə  zərbə endirilir. Bu təsirdən 
ayağın bükmə hərəkəti baş verir. Aşil refleksinin mərkəzi 
onurğa beyninin I-II büzdüm seqmentindədir (şəkil 68). 

---

 
85 
 
Şəkil 68. Aşil refleksinin sxemi. 
 
 
Hər hansı bir refleksin baş verməsi üçün həmin 
refleksin qövsünün bütün hissələri morfoloji və fizioloji 
cəhətdən salamat olmalıdır. Bunu aşağıdakı  təcrübələrlə 
sübut etmək olar. 
 
Refleks qövsünün spinal qurbağa üzərində təhlili:  
 
Lazım olan material və avadanlıqlar: spinal 
qurbağa,  ştativ, pinset, qayçı, 0,9, 0,5, 1%-li H
2
O
4
 
novakain məhlulu, filtir kağızı, mantar lövhə, su, stəkan, 
çəkic, efir və s.  
 
İşin gedişi:  
 
86
 
1.Reseptorların refleks reaksiyasında əhəmiyyətini 
öyrənmək üçün ştativdən asılmış spinal qurbağanın arxa 
ətraflarından birinin barmaqlarını sulfat turşusu məhluluna 
(0,5 %-li) salıb bükmə refleksini müşahidə edirik. Sonra 
isə  həmin  ətrafın dizdən aşağı  dərisini soyub atır və ya 
yenidən turşuya daxil edirik. Təcrübə göstərir ki, salamat 
qalmış ətraf qıcığa qarşı bükmə refleksi ilə cavab verdiyi 
halda, dərisi soyulmuş pəncə belə reaksiya verməyəcəkdir. 
 
2. Efferent və ya mərkəzdənqaçan sinirin refleksdə 
rolunu müşahidə etmək üçün ətraflardan birinin oturaq sinirini 
kəsirik. Sonra həmin siniri kəsilmiş ətrafı sulfat turşusuna daxil 
edirik, ya da pəncəsini pinsetlə sıxaq. Bu zaman bükmə refleksi 
müşahidə edilmir. Siniri salamat qalmış  ətrafa verilən qıcığa 
qarşı isə bükmə refleksi alınacaqdır.  
 3. 
Onurğa beyni mərkəzinin refleksdə rolunu mü-
şahidə etmək üçün iynəni spinal qurbağanın onurğa 
kanalına daxil edib, o tərəf bu tərəfə  tərpətməklə beyini 
(refleks qövsünün mərkəzi hissəsini) pozuruq. Bu 
əməliyyatdan sonra nə bükmə, nə  də silmə refleksi, 
ümumiyyətlə, hər hansı  qıcığa qarşı refleks reaksiyası 
müşahidə etmək mümkün olmur. 
 
 
19 saylı iş. Oyanmanın onurğa beynində irradiasiyası – 
yayılması 
 
 Lazım olan material və avadanlıqlar:  ştativ, 
qayçı, pinset, filtr kağızı, mantar lövhə, sancaqlar, 0,1, 0,2, 
0,3, 0,4, 0,5 və 1%-li sulfat turşusu məhlulları, su ilə dolu 
stəkan, qurbağa, pambıq. 
 
İşin gedişi: Oyanmanın MSS-də yayılmasına oyan-
manın irradiasiyası deyilir. Bunu təcrübədə müşahidə etmək 

---

 
87 
üçün spinal qurbağanı  ştativdən asır və arxa ətraflardan 
birinin pəncəsini zəif sulfat turşusu məhluluna daxil edirik. 
Bu zaman yalnız turşuya saldığımız pəncə barmaqlarında 
bükmə refleksi müşahidə edilir. Sonra ətrafı içində su olan 
stəkana salıb yuyuruq və yenidən qüvvəli turşu (1%-li sulfat 
turşusu) məhluluna daxil etməklə  təcrübəni təkrar etdikdə 
görürük ki, ən qüvvəli qıcığın təsirindən nəinki həmin ətrafın 
əzələləri, həm də bədənin digər qrup əzələləri təqəllüs edir. 
Bu təcrübə sinir mərkəzlərində oyanmanın geniş miqyasda 
irradiasiyasının, generalizasiyasının nəticəsi olduğunu 
göstərir.  
 
20 saylı iş. Refleks müddəti və onun təyini 
 
 Respiratorların qıcıqlandırılması ilə alınan cavab 
arasında keçən vaxta refleks vaxtı deyilir. Refleks vaxtı 
refleks qövsünün hissələri arasında oyanmanın nəql 
olunmasına sərf olunur. Bu vaxtın bir hissəsi reseptorların 
qıcıqlanmasına, oyanmanın afferent sinirlər ilə  mərkəzə 
nəql edilməsinə, oyanmanın mərkəzi sinir sisteminin 
daxilində neyronlar arasında analiz və sintez edilməsinə, 
oyanmanın efferent sinirləri ilə işçi üzvə nəql olunmasına, 
işçi üzvlərin fəaliyyətə gəlməsinə səbəb olur. Mərkəzi sinir 
sistemi daxilində, yəni oyanmanın hissi neyrondan hərəki 
neyrona keçməsinə  sərf olunan vaxta həqiqi refleks vaxtı 
deyilir. 
Refleks vaxtı  qıcığın qüvvəsindən və  mərkəzi sinir 
sisteminin funksional vəziyyətindən də asılıdır. Qıcıq 
qüvvəli olduqda və sinir mərkəzlərinin oyanıqlığı yük-
səldikdə refleks vaxtı  qısalır. Qıcıq zəifdirsə, mərkəzlərin 
oyanıqlığı aşağıdırsa, refleks vaxtı o nisbətdə uzanır. 
 Lazım olan material və avadanlıqlar:  Ştativ, 
 
88
mantar lövhə, saniyəölçən, qayçı, pinset, 4 ədəd kimyəvi 
stəkan, su, 0,1; 0,3; 0,5% H
2
SO
4
, pambıq, qurbağa. 
 
İşin gedişi: Stəkanlara eyni miqdarda müxtəlif 
qatılıqlı (0,1%, 0,3%, 0,5%) sulfat turşusu məhlulu töküb, 
ştativdən asılmış qurbağanın pəncəsini  əvvəlcə  ən zəif 
turşu məhluluna (0,1%), sonra isə növbə ilə digər 
məhlullara (0,3%, 0,5%, 1%-li) salıb refleks vaxtı 
metronom və ya saniyəölçən ilə təyin edilir (şəkil 69). 
 
Şəkil 69. Refleks vaxtının təyin edilməsi. 
 
 
Qurbağanın pəncəsini hər dəfə su ilə yuduqdan 
sonra yeni qıcıq verilənə qədər bir neçə dəqiqə gözləmək 
lazımdır. Alınan nəticələr cədvəldə qeyd olunur (cədvəl 5). 
 
Cədvəl 5 
Refleks vaxtı (san.) 
H
2
SO
4
 qatılığı %-lə 
1 2 3 
orta 
vaxt 
0,1 
    
0,3 
    
0,5 
    
1 
 
 
 
 
 
 

---