Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
101
qabığı həlledici rol oynayır. Mərkəzi sinir sisteminin bu ali 
şöbəsi bədəndə baş verən bütün hadisələri öz təsiri altında 
saxlayır. Beyin yarımkürələrinin vəzifələrini öyrənmək 
üçün bir sıra üsullar var, onlardan da biri ekstripasiya 
üsuludur. 
 
Lazım olan material və avadanlıqlar: cərrahi 
alətlər, ərinmiş mum, şüşə qıf, sancaqlar, filtr kağızı, yod, 
salfet, pambıq, qurbağa. 
 
İşin gedişi: Keçən təcrübədə olduğu kimi, 
qurbağanın kəllə sümüyünün dərisni T-şəkildə  kəsilir və 
dəri yana qatlanır. Sonra heyvanın kəllə sümüyünü elə 
kəsirlər ki, beyin zədələnməsin. Görmə qabarlarının ön 
tərəfindən köndələn istiqamətdə beyin yarımkürələrini 
kəsib çıxarırlar. Kəsilib saxlanmış başın dərisi ilə yaranın 
üzərini örtürlər. Belə qurbağanı  şüşə banka altına 
keçirirlər. Belə heyvan uzun müddət başı qaldırılmış, ön 
ətrafları dartılmış  vəziyyətdə qalır. Belə qurbağanı arxası 
üstə çevirdikdə o, hərlənərək  əvvəlki vəziyyətini alır və 
yaxud  ətrafını  çəkir, yana əydikdə  əli buraxan kimi ətraf 
öz  əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Qüvvəli qıcıq ilə belə 
qurbağaya təsir etdikdə, qurbağa koordinə edilmiş 
sıçrayışlarla cavab verəcək. 
 
Yoxlama üçün suallar 
 
1.
 
Mərkəzi sinir sistemində ləngimə prosesləri. 
2.
 
Reflektor fəaliyyətin koordinasiyasında ləngimənin 
əhəmiyyəti. Strixininin təsiri. 
3.
 
Mərkəzi sinir sistemində  ləngimə.  İ.M.Seçenovun 
təcrübəsi. 
4.
 
Postsinaptik ləngimə. Ləngidici neyronlar və sinapslar.  
5.
 
Presinaptik ləngimə. Onun mexanizmi və əhəmiyyəti. 
 
102
6.
 
Pessimal ləngimə. 
7.
 
Resiprok ləngimə və antaqonist əzələlərin innervasiyası. 
8.
 
İlk ontogenezdə ləngimənin xüsusiyyətləri. 
 
27 saylı iş. Elektroensefaloqrafiya 
 
 Sinir 
toxumasında əmələ gələn biocərəyanı əvvəlcə 
xüsusi cihazla gücləndirib, sonra gücləndirilmiş po-
tensialları yazmaqdan ötrü müxtəlif markalı katod 
ossiloqraflar və elektroensefaloqraflarla yazmaq lazımdır. 
Beyin potensiallarının yazılmasına elektro-ense-
faloqrafiya, alınan yazıya elektroensefaloqram (EEQ) deyilir. 
Elektroensefaloqrafiya insanda və eksperimentdə oyaq vaxtı, 
fizioloji və ya narkoz yuxusu zamanı aparılır. 
 Lazım olan material və avadanlıqlar: elektron-se-
faloqraf, stimulyator, fonofotostimulyator, iynə, 
elektrodlar, mikroelektrodlar, stereotaksis cihazı, dovşan, 
efir və ya xloroform, 2,5%-li aminazin məhlulu, 0,9%-li 
fizioloji məhlul, insan üçün elektrodlu şlem, elektrod 
pastası, tənzif, qayçı, pinset, skalpel, şpris, novakain 0,5%-
li, fosfat-sement, norakril. 
 
İşin gedişi: Heyvanın başı nisbi sərbəst vəziyyətdə 
saxlanılır. Kəllə qapağı dərisi altında bir neçə millilitr no-
vakain yeridib keyləşdirilir, dərisi kəsilib atılır, sümüklərin 
üzəri skalpel ilə qaşınıb yumşaq toxumalardan təmizlənir 
və qanaxma dayandırılır.  İynə elektrodların iti ucu kəllə 
qapağının sümüklərinə  mıx kimi vurulur, küt uclarına 
lehimlənmiş naqillər gücləndirici cihazın kanallarına, 
cihaz isə naqillər vasitəsilə elektroensefaloqrafa 
birləşdirilir. Kəllə qapağına vurulmuş elektrodlarda 
yazılan biocərəyan  əsasən baş beyin yarımkürələri 
qabığının yekun potensiallar olduğundan yazılan EEQ-yə 

---

 
103
elektrokor-tikoqram deyilir. Yekun potensialda 4 növ 
dalğa ayırd edilir (
∆
,
,
,
T
β
α
). 
 
Şəkil 77. Elektroensefaloqrafiya.  
A-müxtəlif fizioloji vəziyyətdə insanda elektroensefaloqram  
sxemi; I-oyaqlıq və səsə qarşı fəallıq reaksiyasının inkişafı;  
II-iyəbənzər dalğalar – oyaqlıqdan yuxu mərhələsinə keçid;  
III-dərin yuxu (
∆
-dalğalar); B-sakit vəziyyətdə insanın EEQ-si. 
Afferent sistemə verilən qıcıq və  bədənə yeridilən 
farmakoloji maddələrin təsiri ilə EEQ-də baş verən 
müxtəlif dəyişiklikləri müşahidə etmək üçün başlanğıc 
EEQ-ni yazıb, sonra müvafiq qıcıq verilir.  
 Heyvanda 
narkoz 
verilənə qədər və narkoz yuxusu 
zamanı yazılmış EEQ-nin müqayisəsi göstərir ki, narkoz 
yuxusunda heyvana ağrı  qıcığı verdikdə EEQ-da fəallıq 
reaksiyası baş verir, yəni yüksək amplitudlu seyrək 
dalğalar yox olur, onların  əvəzində kiçik amplitudlu sıx 
dalğalar qeyd edilir. Lakin heyvanın bədəninə 1ml 
aminazin yeritdikdə 5 – 6 dəqiqə sonra həmin qıcığı 
 
104
verdikdə EEQ-da fəallıq reaksiyası olmayacaqdır. 
 2. 
Tələbə xüsusi stulda oturur. Elektrodlara 
birləşmiş  şlem başa qoyulur və elektrodlar başın dərisinə 
kip bağlanır. 
Müqaviməti azaltmaq üçün başın dərisinin 
elektrodlar qoyulacaq sahələri əvvəlcə efirlə silinir, həmin 
sahələrə pasta sürtülür və ya duz məhlulunda isladılmış 
tənzif parça qoyulur. Əvvəl elektrodların müqaviməti 
ölçülür (10 – 15 omdan artıq olmamalıdır) və  sərbəst 
ucları gücləndirici cihazın müvafiq kanallarına 
birləşdirilir. Elektrodların düzülüş sxemi müxtəlif ola 
bilər. 
 
İnsanda EEQ yazılarkən, adətən EEQ-də kağızı 
hərəkətə gətirən mexanizmin dəstəyi 1,5 sm/san göstəricisi 
üzərində saxlanılır. Müqayisə olunan şəxsin başlancığ 
(fon) EEQ-nı yazır və ona gözlərini 1 – 2 dəqiqə 
müddətində yummaq, sonra isə açmaq təklif edilir. Gözlər 
yumulduqda EEQ-də 
α
-dalğalar, açdıqda isə 
β
-dalğalar 
qeyd edilir. 
 
 
 

---