Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
125
edir. Enerjili üzvləri soyudur. İstilik itirən 
üzvləri isə qızdırır. 
6.
 
Qan hemostazın bəzi konstantını – PH, osmos 
təzyiqi (izoosmiya), izononlar (izoioniya) və s. 
stabilliyini təmin edir.  
7.
 
Qan toxumalar arasında su-duz mübadiləsini 
təmin edir. Kapilyarların arterial hissəsindən 
mayelər və duzlar toxumalara daxil olur. 
Kapilyarların vena hissəsindən isə qana qayıdır. 
8.
 
Müdafiə funksiyası. Qandakı immun cisimlər 
(latınca immunib – bir şeydən azad) immunitetin 
(bəzi xəstəliklərə tutulmamalıq)  əsas hissəsi 
olmaqla müdafiə vəzifəsini yerinə yetirir. Başqa 
sözlə, canlı yad cisimlər və kinetik cəhətdən yad 
maddələrdən orqanizmi müdafiə edir. Bu 
leykositlərin faqasitoz (yunanca phagos – udan, 
cytos – hüceyrə) fəaliyyəti (hüceyrə immuniteti) 
və qanda olan antitellər, hansı ki, mikrobları 
məhv etmək və onların zəhərlərini 
zərərsizləşdirmək (humoral immunitet) 
vasitəsilə orqanizmi müdafiə edirlər. Bu 
vəzifəni, həmçinin bakteriosid properdin 
sistemidə yerinə yetirir. 
9.
 
Humoral requlyasiya. Qan nəqliyyat vəzifəsi 
sayəsində orqanizmin bütün hissələri arasında 
kimyəvi 
əlaqə, başqa sözlə humoral 
requlyasiyanı  təmin edir. Qan hormonları  və 
digər fizioloji fəal maddələri  əmələ  gəldiyi 
üzvlərdən digər hüceyrələrə aparır.  
10.
 
Kreator əlaqəni təmin edir. Qanın plazması və 
formalı elementləri ilə daşınan 
makromolekulyar (PHT, nukleotidlər) 
 
126
hüceyrələrarası 
məlumatların verilməsini, 
zülalların, hüceyrədaxili sintezi proseslərinin 
tənzimini, toxumaların bərpası  və struktur 
quruluşunun saxlanılmasını təmin edir.  
Qan plazmadan və formalı elementlərdən ibarətdir. 
Formalı elementlər eritrositlər, leykositlər və trombositlər 
olmaq üzrə üç növ hüceyrədən ibarətdir. 
Qanın plazması azacıq sarımtıl şəffaf maye olub 90 
– 92%-i su və 10 – 8%-i bərk maddədən ibarətdir. Qanın 
plazmasının tərkibinə zülallar, azotlu birləşmələr, yağ  və 
digər lipoidlər,  şəkər, südturşusu və digər azotsuz 
birləşmələr daxildir. Normada qlükozanın qanda miqdarı 
85 – 120 mq% olur ki, buna da «Şəkər güzgüsü» deyilir. 
Plazmadakı qeyri-üzvü maddələr kationlardan (Na+, K+, 
Ca++, Mg++) və anionlardan (Cl,
-
HPO
4
, 
2-
HCO
-
3
) 
ibarətdir. Qanın qeyri-üzvi maddələri orqanizmdə bir sıra 
vacib funksiyaların icrasında iştirak edir. Qan plazmasında 
duzlar 0,9 – 1%-ə  qədər olur, bunların çox hissəsi suda 
həll olmuş haldadır, bir hissəsi isə zülallarla kompleks 
birləşmələr  əmələ  gətirir. Qanın xüsusi çəkisi 1,050 – 
1,060, plazmanın xüsusi çəkisi 1,025 – 1,034, formalı 
elementlərin xüsusi çəkisi 1,090 olur. Qanın xüsusi çəkisi 
areometr vasitəsilə müəyyən edilir. 
Qandakı duzların mütləq miqdarı nisbətən sabit 
qalır. Bunlar qan plazmasının osmos təzyiqini müəyyən 
edir.  
 Qanın osmos təzyiqi təkamül prosesində nisbi 
müvazinət kəsb edir və  təxminən bütün ali onurğalı hey-
vanlar üçün bərabər səviyyədə qalır. 
Qan və yaxud toxuma mayesində olan maddələrin 
molekulyar konsentrasiyası osmos təzyiqini əmələ gətirir. 
Qandakı  sərbəst hidrogen ionlarının qatılığının son 

---

 
127
dərəcə böyük fizioloji əhəmiyyəti vardır. Bu ionlar 
məhlulun PH-nı «fəal reaksiya»sını müəyyən edirlər. Qan 
zəif qələvi reaksiyaya malikdir. Qanın fəal reaksiyasının 
qiyməti çox böyük bioloji əhəmiyyətə malikdir. Çünki 
hüceyrə prosesləri yalnız müəyyən PH-da normal surətdə 
cərəyan edə bilər.  
Qanın fəal reaksiyası PH=7,35 – 7,4 osmotik 
təzyiqi 7,6-8,1 atmosfer, onkotik təzyiqi isə 0,03 – 0,04 
atmosferə bərabərdir. 
Qanın özlülüyü (suvaşqanlığı)  şərti olaraq vahid 
qəbul olunan suyun suvaşqanlığından 5 dəfə, plazmanın 
suvaşqanlığından isə 1,7 – 2,2 dəfə çox olur. Qana su-
vaşqanlıq verən  əsasən formalı elementlər, qismən isə 
plazma zülallarıdır. Qanın özlülüyü Ostvald və ya Deter-
man viskozimetri (latınca viscosus-özlü, yapışqan, su-
vaşqan) vasitəsilə müəyyən olunur. 
Qanın  əsas fizioloji xüsusiyyətləri onun formalı 
elementlərinin və plazmasının tərkib hissəsi ilə 
əlaqədardır.  
Qan plazmasında laxtalanmada iştirak edən 
fermentlərdən başqa qlikogeni parçalayan – amilaza, 
yağları parçalayan – lipaza, oksidləşdirici fermentlər – ok-
sidazalar və peroksidazalar vardır. Fermentlər qana ya 
qanın formalı elementlərindən və yaxud müxtəlif toxuma 
və üzvlərdən daxil olur. Məlumata görə fermentlər qana 
həzm aparatından sorulurlar. 
Qırmızı qan hüceyrələri müxtəlif heyvanlarda müxtəlif 
forma və böyüklüklərinə görə bir-birindən fərqlənirlər.  
İnsan və 
məməlilərin eritrositləri nüvəsiz 
hüceyrələrdir. Balıqlar, amfibilər, suda-quruda yaşayanlar, 
sürünənlər və quşların eritrositlərində nüvə vardır, özləri 
də oval və yaxud mərciyə  bənzər formaya malikdirlər. 
 
128
Eritrositlərin  əmələ  gəlməsi prosesi, pozulduğu və qanda 
bunların miqdarı azaldığı zaman insanda nüvəli eritrositlər 
meydana gəlir. 
 Kişilərdə bir kubmillimetr qanda 5 milyon, qad-
ınlarda 4,5 milyona yaxın eritrosit olur. Ömürləri 120 – 
130 günə  qədər olur. Eritrositlərin səthi onların malik 
olduqları boy və həcmlə əlaqədardır. 
İ.M.Seçenov  (1835) ilk dəfə müəyyən etmişdir ki, 
eritrositlər və onlarda olan hemoqlobin nəinki oksigen, 
hətta karbon qazı da daşıyırlar. 
Eritrositlərə nisbətən qandakı leykositlər və yaxud 
ağ qan hüceyrələri azdırlar, bu hüceyrələr arasında olan 
nisbət təxminən 1:600-ə olan nisbətinə bərabərdir. 
İnsan qanının bir kubmillimetrində 6 – 8 min 
leykosit vardır. Leykositlərin ömrü bir neçə gündən on 
illərlə davam edir.  
Ümumi qanın miqdarı insanda və müxtəlif hey-
vanlarda müxtəlifdir.  İnsanda qanın miqdarı  bədən 
ağırlığının 5 – 7%-ni təşkil edir. 
Orqanizmin toxumalarını  təşkil edən hüceyrələr 
müəyyən müddət yaşadıqdan sonra qocalır, degenerasi-
yaya uğrayır və  nəhayət, ölürlər. Ölmüş hüceyrələrin 
yerini yeniləri əvəz edir.  
 Embrion  doğulana qədər qan sümük iliyi, qaraciyər 
və dalağın iştirakı ilə yaranır. Bundan sonra qan yaranma-
sının postembrional dövrü başlayır. 
Bu dövrdə hər qrup qan hüceyrəsinin yarandığı yer 
qəti müəyyən edilir. Belə ki, eritrositlər, qranulositlər və 
trombositlər sümük iliyində, limfositlər dalaq və limfa 
düyünlərində, monositlər isə retikulo-endotelial sistemdə 
yaranırlar. 
 

---