Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
121
 
 
32 saylı iş. Qanda şəkər miqdarına insulinin təsiri 
 
 Pankreas 
vəzi qırmızı-sarımtıl rəngdə olub mədənin 
arxa tərəfində yerləşir. Pankreas vəzi qan damarları ilə 
yaxşı  təchiz olunmuşdur. Azan siniri və simpatik sinir 
lifləri ilə innervasiya olunur. Pankreas vəzi qarışıq 
vəzilərdən olub iki mühüm vəzifə daşıyır. Belə ki, vəzinin 
parenximasını təşkil edən kiçik hüceyrələr sekretor vəzifə 
daşıyırlar. Bu hüceyrələrin axarları vardır. Onlar 
hazırladıqları sekreti axarlar vasitəsilə ümumi pankreas 
axarına, ümumi pankreas axarı ilə pankreas şirəsi 
onikibarmaq bağırsağa tökülür. 
 Pankreas 
vəzinin parenximası arasında səpələnmiş 
axarları olmayan Langerhans adacıqları daxili sekresiya 
vəzifəsi daşıyır. Langerhans adacıqlarının quruluşu və 
miqdarı müxtəlif heyvanlarda çox müxtəlifdir. Orta yaşlı 
sağlam adamı bir qram pankreas vəzisində orta hesabla 
2200-dən 21350-yə  qədər Langerhans adacıqları vardır. 
Langerhans adacıqları pankreas vəzinin çox hissəsini təşkil 
edən digər hüceyrələrə nisbətən daha zəngin kapilyar qan 
damarları və limfa epitelisi ilə əhatə olunmuşdur.  
Pankreas vəzinin daxili sekretor funksiyası 1889-cu 
ildə Merinq və Minkovski itlər üzərində  təcrübə ilə 
öyrənmişlər. 
 
Mədəaltı  vəzi  – pankreas, qarışıq vəzilərdəndir. O 
bağırsağa həzm  şirəsi, qana isə hormonlar ifraz edir. 
Pankreas hormonlarından biri insulindir (insulae – adacıq). 
Bu hormon vəzin Langerhans adacıqlarının  β -hü-
ceyrələrindən ifraz olunur.  
 
İnsulini ilk dəfə 1921-ci ildə iri buynuzlu 
 
122
heyvanların pankreasından almışlar. Bu hormonun təsirilə 
hüceyrələrin  şəkəri mənimsəmə qabiliyyəti xeyli artır və 
qaraciyərdə şəkər qlükogenə çevrilir. Vəzin β -hüceyrələri 
fəaliyyətdən düşdükdə  şəkərli diabet xəstəliyi baş verir. 
Sağlam adamın qanında  şəkərin miqdarı adətən 80 – 120 
mq%, şəkərli diabet xəstəliyi zamanı isə artaraq 180 – 220 
mq% və  bəzən daha çox ola bilər.  İnsulin ifrazının 
azalması ilə baş verən hiperqlikemiya (qanda şəkərin 
artması) çoxlu miqdar sidik ifrazı-poliuriya, iştahanın 
artması-polidipsiya və sidikdə  şəkər tapılması – 
qlukozuriya ilə müşayiət olunur. 
 Eksperimentdə  şəkərli diabet yaratmaq üçün hey-
vanın qanına alloksan adlanan kimyəvi maddə yeridilir. 
Alloksan mədəaltı  vəzin  β -hüceyrələrini fəaliyyətdən 
salır. 
 
İnsulin ifrazı öz-özünə  tənzim (dönən  əlaqəlar) 
prinsipinə tabe olur. Belə ki, hiperqlikemiya zamanı 
insulin ifrazı sürətlənir və  əksinə hipoqlikemiya zamanı 
insulin ifrazı azalır. Qanda şəkər miqdarının artması  və 
azalması xüsusi interoreseptorların (angioreseptorların) 
qıcıqlanmasına səbəb olur. Bu zaman baş verən 
interoseptiv impulslar hipotalamusa və retikulyar 
formasiyanın bulbar şöbəsinə çataraq, azan sinir 
mərkəzinin tonusunu artırır və ya azaldır. Mədəaltı  vəzi 
azan sinir şaxələri ilə innervasiya edildiyindən onun 
tonusunun dəyişməsi insulin ifrazına müvafiq təsir 
göstərir. Langerhans adacıqlarının 
α
-hüceyrələrindən 
qlükaqon adlanan hormon ifraz olunur. Öz təsirinə görə 
qlükaqon insulinin antaqonistidir, yəni bu hormonun təsiri 
insulin təsirinə əksdir. 
 Lazım olan material və avadanlıqlar: şpris, 20%-

---

 
123
li qlükoza məhlulu, 0,9%-li fizioloji məhlul, 24 saat 
ərzində ac saxlanılmış 4 siçan, şüşə qalpaq. 
 
Təcrübə üçün 3 ədəd siçan götürüb, bunlardan 
birinə 10 qram çəki hesabına görə 0,1 vahid, digərinə 0,5 
vahid, üçüncüsünə 1 vahid insulin dəri altına yeridilir. 
Kontrol üçün götürülmüş dördüncü siçanın dərisi altına isə 
0,3 – 0,5 ml fizioloji məhlul vurulur.  
 Siçanların dərisinə  rəng vurmaqla işarələyir və 
sonra  şüşə qalpaq altına qoyub davranışlarını müşahidə 
edirlər.  İnsulin almış siçanlarda hipoqlikemik şok  əmələ 
gəldiyi zaman, onlardan birinin periton boşluğuna 0,25 – 
0,5 ml 20%-li qlükoza məhlulu yeridib, sonra siçanların 
davranışlarını yenidən müqayisə edirlər. Təcrübə göstərir 
ki, dərisi altına fizioloji məhlul yeridilən siçanın 
davranışında dəyişiklik olmur. İnsulin alan siçanda isə 
hormonun dozasından asılı olaraq müxtəlif vaxt ərzində 
şok  əlamətləri baş verir. Periton boşluğuna qlükoza 
məhlulu yeridilən siçanda şok  əlamətləri tədricən yox 
olduğu halda, digər 2 siçanda bu əlamətlər davam edir. 
 
  
 
 
124
III FƏSİL 
 
QAN 
 
 Qan 
bədən çəkisinin 6 – 7,5%-ni təşkil edir. 70 kq 
çəkisi olan orta yaşlı insanda 5 – 6 l qədər qan olur. Arte-
rial qan alqırmızı rəngli olub, tərkibində oksigenin miqdarı 
20%-ə qədər, venoz qan tünd rəngli olub, tərkibindəki ok-
sigenin miqdarı 12% təşkil edir.  
 
Qan və onun maye hissəsi bədən boşluğu 
mayelərinin təkamülü nəticəsində  əmələ  gəlmiş, orqaniz-
min daxili mühütinin nisbi sabitliyində iştirak edir.  
Qanın asas fizioloji xüsusiyyətləri onun formalı 
elementlərinin və plazmasının tərkib hissəsi ilə 
əlaqədardır. 
 
Qan sistemi orqanizmin həyatını  təmin edən 
sistemlərdən biri olub, çoxlu vəzifələr yerinə yetirir: 
1.
 
Nəqliyyat funksiyası. Qan damarlarında dövran 
edən qan nəqliyyat funksiyasını yerinə yetirir. 
Bu isə bir çox digər funksiyaları müəy-
yənləşdirir.  
2.
 
Tənəffüs vəzifəsi. Bu funksiyası ilə qan O
2
  və 
CO
2
 hemoqlobinə birləşdirib daşıyır. 
3.
 
Trofik qidalanma funksiyası. Qan orqanizmin 
bütün hüceyrələrini qidalı maddələrlə qlükoza, 
amin turşuları, yağlar, vitaminlər, mineral 
maddələr və su ilə təmin edir. 
4.
 
Ekskretor funksiyası. Qan toxumalardan me-
tabolizmin son məhsullarını  çıxarır. Sidik 
cövhəri, sidik turşusu və b. maddələri ifrazat 
üzvləri ilə orqanizmdən kənar edir. 
5.
 
Bədənin temperaturunun tənzimində  iştirak 

---