Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
129
 
 
 
33 saylı iş. Müxtəlif heyvanlarda qanalma üsulları və 
qanın morfoloji tərkibinin müşahidəsi 
  
 Lazım olan vəsait:  müxtəlif heyvanların qanından 
hazırlanmış preparatlar, mikroskop, spirt, efir, şpris, 
konyula, fizioloji məhlul, 5%-li sitrat məhlulu, pambıq, 
əşya şüşələri və s. 
 
İşin qısa məzmunu: 
 
Qırmızı qan hüceyrələri və ya eritrositlər müxtəlif 
heyvanlarda forma və böyüklüklərinə görə bir-birindən 
fərqlənirlər.  İnsan və  məməli heyvanların eritrositləri 
nüvəsiz hüceyrələrdirlər. Balıqlar, suda-quruda yaşayanlar, 
sürünənlər və quşların eritrositlərində nüvə vardır. Özləri 
də oval və yaxud mərciyə  bənzər formaya malikdirlər. 
Məməli heyvanlarda və insanda eritrositlərin  əmələ 
gəlməsi zamanı yetişməmiş eritrositlərdə nüvə olur. Lakin 
sonrakı inkişafda onlar nüvələrini itirirlər. 
 Kişilərdə bir kub millimetr (1 mm
3
) qanında 5 – 5,5 
milyon, qadınlarda isə 4 – 4,5 milyona yaxın eritrosit olur. 
Heyvanlarda eritrositlərin miqdarı  və ölçüləri müxtəlif 
olur. 
 
İnsanda eritrositlərin diametri 7,5 – 8 mikrona, 
qalınlığı 2 – 2,5 mikrona bərabərdir. 
 Eritrositlərin səthi onların böyüklüyü və  həcmilə 
əlaqədardır. Eritrositlərin səthi membranası böyük fizioloji 
əhəmiyyətə malikdir, çünki oksigenin birləşmə  və 
verilməsi bu səthlə  təyin olunur. Bu proses eritrositlərin 
əsas fizioloji vəzifəsidir. Məlum olduğu kimi insanın 
nüvəsiz eritrositlərinin ümumi səthi 3500 kvadrat metr 
 
130
olub, təxminən bədənin səthindən 200 dəfə böyükdür, 
buna da qanın «tənəffüs səthi» deyilir. 
 
 İşin gedişi: 
 Qan 
və limfa orqanizmin daxili mühiti olub, bir çox 
həyat üçün zəruri fizioloji vəzifələr daşıyır. Qanın 
biokimyəvi və morfoloji tərkibini tədqiq etmək üçün insan 
və heyvanlardan müxtəlif üsullar ilə qan almaq olur. İn-
sanlardan qan adətən barmaqdan alınır. 
 
Barmaqdan qan almaq üçün adi iynədən, franqın 
iynəsindən və ya neştərcikdən istifadə edilir. Franqın 
iynəsi muftdan və muft içərisində yerləşmiş yay və 
kəsicidən ibarətdir. 
 Muftu 
hərəkətə  gətirməklə barmağı  zədələyə bilən 
kəsicinin ucunu qısaltmaq və uzatmaq olur. Adətən qanı 
sol əlin dördüncü barmağının yumşaq nahiyəsindən alırlar. 
Barmağı  zədələməzdən  əvvəl franqın iynəsini, həm də 
barmağın zədələnəcək nahiyəsini spirt və efir ilə 
təmizləyirlər. 
 Barmaqdan 
alınan qan təhlil üçün daha dəqiq olsun 
deyə birinci damla qanı silib təmizləyirlər, bundan sonra 
alınan qandan tədqiq üçün istifadə edirlər. Qan alınandan 
sonra barmağı yod ilə silib təmizləyirlər. Qeyd etmək 
lazımdır ki, barmağı zədələməklə barmaqdan çıxan qan o 
qədər də çox olmur. Lakin barmaqdan alınan qan, qanın 
morfoloji tərkibini tədqiq etmək üçün kifayət edir. İnsan-
dan daha çox qan almaq üçün dirsək venasından istifadə 
edirlər. Bu məqsəd üçün qan verən  şəxsin sol qolunu 
dirsəkdən yuxarı jqut və ya rezin boru vasitəsilə  sıxırlar, 
bu zaman dirsək çuxurunda qan ilə dolmuş vena aydın 
görünür. 
 Qan 
alınan nahiyəni spirtlə silirlər. Sterilizə edilmiş 
şprisin iynəsini ehtiyatla venaya keçirirlər.  İynə damara 

---

 
131
keçən kimi jqutu açırlar. Lazımi qədər qan aldıqdan sonra 
iynəni ehtiyatla damardan çıxarırlar. Həmin nahiyəni yoda 
batırılmış pambıq ilə silib bir qədər sıxırlar. 
 Müxtəlif heyvanlardan qan almaq üçün heyvanların 
qulaq venasından, ya da iri arteriya və vena damarlarından 
istifadə edirlər. Qan götürməzdən  əvvəl qulağın həmin 
nahiyəsini tüklərdən təmizləyib pambığa batırılmış spirtlə 
silirlər. Dovşanların qulaq venası başqa heyvanlarınkına 
nisbətən daha yaxşı inkişaf etdiyi üçün qulağın qan damar-
larını aydın görmək olur. Qulağın kənar venasını iynə ilə 
zədələdikdə lazımi qədər qan almaq olur. 
 
İtlərdə və başqa kənd təsərrüfatı heyvanlarında qu-
lağın kənar venasını iti neştərciklə bir qədər kəsirlər və 
kəsilmiş damardan qan axmağa başlayır. Qan alınandan 
sonra qan axmasın deyə damarı sıxırlar.   
 Quşlardan qan almaq lazım gəldikdə qanadaltı ve-
nadan istifadə edirlər. Qan alınan nahiyəni tüklərdən 
təmizləyib spirtlə silirlər. Damardan qan almaq üçün ya 
damara iynə batırmaqla, ya da şpris vasitəsilə qan alırlar. 
Qeyd etmək lazımdır ki, quşların qanı başqa heyvanların 
qanına nisbətən tez laxtalandığı üçün alınan qanı 
əvvəlcədən hazırlanmış qanın laxtalanmasının qarşısını 
alan məhlul ilə qarışdırırlar. 
 Müxtəlif heyvanların eritrositlərini mikroskop 
altında müşahidə etmək üçün yuxarıda göstərdiyimiz 
qayda ilə qan alıb, qan preparatı hazırlayırlar. Bunun üçün 
əşya şüşəsinə salınmış bir damla qanı şüşə üzərinə yaxır-
lar. Preparat quruduqdan sonra mikroskop altında əvvəlcə 
kiçik, sonra böyük böyüdücü ilə eritrositləri müşahidə 
edirlər. 
 Müxtəlif heyvanların eritrositlərini müşahidə 
etdikdə hər şeydən əvvəl onların formasına, ölçülərinə və 
 
132
onların nüvələrinin olub olmamasını  nəzərə almaq lazım-
dır.  
 
 
34 saylı iş. Analiz üçün qanın alınması 
 
1.  Dovşanın qulağından qanın alınması. 
Eksperimental işləri aparmaq üçün mütəmadi olaraq hey-
vanlardan qan alınır. Dovşanın qulaq venasından qan al-
maq üsulu mürəkkəb deyil.  
Lazım olan material və avadanlıqlar: pinset, şpris 
iynəsi, sınaq şüşəsi, yod, pambıq, spirt, dovşan. 
 
İşin gedişi: Sağlam dovşana əvvəlcədən su içirdilir. 
Dovşanın qulağının kənar hissəsində tüklər pinsetlə 
təmizlənir və  dəri üzərində qulaq venası aydın görünür. 
Qulaq venası başa yaxın hissədə sol əlin iki barmağı ara-
sında sıxılır.  Şpris iynəsi ilə vena deşilir, xaric olan qan 
sınaq şüşəsinə toplanır. Lazım olan miqdarda (70 – 80 ml) 
qanı aldıqdan sonra deşik yeri pambıq tamponu ilə sıxılır. 
 2. 
İnsandan qanın alınması: qan sol əlin dördüncü 
barmağından alınır. 
Lazım olan material və avadanlıqlar:  skarifika-
tor, pambıq, spirt, efir, yod. 
 
İşin gedişi:  
 Qan 
verən tələbə masaya yaxın oturur və əlini ovuc 
səthi yuxarı olmaqla masanın üzərinə qoyur. Qan alan şəxs 
əvvəlcə barmağın ucunu spirtlə sonra isə efirlə silir. Bar-
mağı deşməzdən  əvvəl dəri quru olmalıdır. Skarifikatoru 
barmağın ucuna söykəyib, iti hərəkətlə deşirlər. Bar-
maqdan çıxan ilk damla qan pambıqla silinib atılır, ikinci 
damla isə analiz üçün götürülür. Qan damlası  dəri üzrə 
yayılmalıdır. Qanı götürdükdən sonra barmağın 

---