Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

 
251 
 
Elektromaqnit rəqslərinin modullaşması. 
 
Bildiyimiz kimi,  səs rəqsləri  alçaq tezlikli  (               )  rəqslərdir. 
Ona  görə  də,    səs  rəqslərinin  daşıdığı  enerji  kiçik  olur  və  onlar  uzaq  məsafəyə 
yayıla  bilmir.  Praktikada  alçaq  tezlikli  rəqsləri  yüksək  tezlikli  elektromaqnit 
rəqslərinin köməyi ilə uzaq məsafəyə ötürürlər. Bu proses modullaşma adlanır.  
Şəkil  297  -  də  adı  çəkilən  dalğaların    təsviri  verilmişdir.  Tezliyə  və  ya 
amplituda  görə  modullaşma  mümkündür.  Amplituda  görə  modullaşmada 
elektromaqnit  dalğalarına  təsir  edərək  onun  amplitudunu  səsin  amplituduna 
uyğunlaşdırırlar.  
 
 
 
 
Alçaq tezlikli səs            Yüksək tezlikli  elektromaqnit        Modullaşmış  dalğalar 
     dalğaları                                        dalğaları    
 
                                                Şəkil 297. 
 
Beləliklə, yüksək tezliyi özündə saxlayan elektromaqnit dalğaları,  həm də 
səsin parametrlərini özündə daşıyır. Bu cür modullaşmış elektromaqnit dalğaları 
fəzaya  şüalandırılır  və  qəbuledicinin  antennasına  çataraq,  orada    səs  rəqsləri 
yüksək tezlikli elektromaqnit rəqslərindən ayrılır. Bu proses detektəetmə adlanır. 
Detektəetmə  zamanı  əsas  funksiyanı  birtərəfli  keçiriciliyə  malik  diod  və  ya  iki 
elektrodlu elektron lampası yerinə yetirir.  
                            
                              
 
 
 
 

---

 
252 
 
   O P T İ K A. 
 
 
  
  
Optika - fizikanın işıq hadisələrindən bəhs edən bölməsidir.  
İşıq  nədir?    Uzun  illər  işığın  təbiətinə  dair  iki  paralel  nəzəriyyə  mövcud 
olub.  Bu  nəzəriyyələrdən  birinə  görə  işıq  zərrəciklər  seli  (nəzəriyyənin  banisi 
məhşur Nyuton idi),  digərinə görə isə işıq dalğa kimi (dalğa nəzəriyyəsinin banisi 
isə  Hügens  idi)  qəbul  olunurdu.  Sonradan  işığın  interferensiya  və  difraksiya  edə 
bilməsinin  müşahidə  edilməsi    onun  dalğa  təbiətli  olmasını  sübut  etdi.  İşığın 
sürətinin  təyin  olunması  isə  onun  vakuumda        
  
   
  sürətlə  yayıldığını 
göstərdi  ki,  bu  da  dalğa  nəzəriyyəsinin  tam  qələbəsini  təmin  etməklə,  işığın 
elektromaqnit dalğaları olmasını sübut etdi.  
Daha  sonra    işığın  şüalanmasının    və  ya  udulmasının  öyrənilməsi  onun 
özünü  zərrəciklər  seli  kimi  aparmasını  göstərdi.  Belə  ki,  işığın  porsiyalarla 
udulmasını    və  porsiyalarla  şüalanmasını    dalğa  nəzəriyyəsinə  görə  izah  etmək 
mümkün  olmadı.  Ona  görə  də,  qəbul  olundu  ki,  interferensiya  və  difraksiya 
etməklə  dalğa  təbiətli  olmasını  sübut  edən  işıq,  şüalanma  və  udulma  zamanı  
özünü  zərrəciklər  seli  kimi  aparır.  Beləliklə  də  məlum  oldu  ki,  işıq  ikili  təbiətə 
(dualizm təbiətinə)  malikdir, yəni o, həm dalğadır, həm də zərrəciklər selidir. İşıq 
zərrəciyi foton və ya kvant adlanır.  
Hal-hazırda qəbul olunub ki, bu xassə təkcə işığa yox, bütün mikroaləmə 
aiddir.  Məsələn,  elə  hadisələr  vardır  ki,    onları  izah  etmək  üçün  zərrəcik  kimi 
qəbul etdiyimiz elektrona dalğa kimi baxmaq lazım gəlir.  
 
İşığın əks olunması və sınması. 
 
Bu hadisələri öyrənərkən biz işığı dalğa kimi qəbul edəcəyik.  
İşığın əks olunması.
  Verilmiş mühitdə yayılan işıq qeyri-şəffaf mühitin  
sərhəddinə  çatarkən  işığın  qayıtması  hadisəsi  baş  verir.  Mexaniki  dalğalardan 

---

 
253 
 
fərqli olaraq, işığın  qeyri-şəffaf mühitin sərhəddində  iki cür qayıtması baş verir. 
Birinci qayıtma diffuz qayıtma və ya səpilmə adlanır.  
Diffuz  qayıtma  o  zaman  baş  verir  ki,  səthin  kələ-kötürlüyünün  ölçüsü 
səthə düşən işığın dalğa uzunluğundan  böyük   olsun.   
Diffuz    qayıtma   zamanı səthə düşən paralel işıq   dəstəsi  səthdən bütün 
mümkün istiqamətlərdə əks olur (şəkil 298). Ona  görə   
də, bu  cür  qayıtma  həm  də   səpilmə adlanır. 
İkinci   qayıtma  isə   güzgü    qayıtma    adlanır.   
İşığın   güzgü   qayıtması    zamanı   səthə paralel  dəstə                                     
şəklində düşən işıq paralel dəstə şəklində də əks olunur                               
(şəkil 299).  Belə  qayıtma  hamar səthlər halında,  yəni              Şəkil 298. 
səthin    kələ   -    kötürlüyünün    ölçüsü    işığın     dalğa   
uzunluğundan  kiçik olan halda baş verir.                                                                                            
Şüaları  güzgü əks etdirən səthlər güzgü səthlər                      
və  ya  sadəcə  olaraq  güzgü adlanır.  Əgər güzgü səth  
müstəvi   formasındadırsa,  belə  güzgü  müstəvi güzgü,               Şəkil 299. 
sferik seqment formasındadırsa, belə güzgü sferik güzgü adlanır. 
Güzgülər  üzərinə  düşən  işıq  dəstəsini  paralel  dəstə  şəklində  əks 
etdirdiyinə görə onlar cismin xəyalını verir.  
Əgər  güzgüdən  əks olunan  şüaların  özləri  kəsişirsə,  belə  halda  güzgüdə 
cismin həqiqi xəyalı, şüaların özləri yox, uzantıları kəsişirsə, belə halda güzgüdə 
cismin mövhumi xəyalı alınır.  
Güzgüdə  nöqtənin  xəyalını  qurmaq  üçün  ondan  gələn  ən  azı  iki  şüanın 
yolunu  bilmək  lazımdır.  Bunları  nəzərə  almaqla,  müstəvi  güzgüdə  nöqtənin 
xəyalını quraq. Bunun üçün   nöqtəsindən güzgüyə iki şüa göndərək və qayıtma 
qanununa  görə    əks  olunan  şüaların  yolunu  quraq  (şəkil  300).  Bu    şüaların 
səpələnməsinin  şahidi  olarıq.    Aydındır  ki,  şüaların    özləri  kəsişməyən  halda 
onların  uzantıları    kəsişməlidir,  yəni     müstəvi   güzgüdə cismin mövhumi  xəyalı  
alınmalıdır.                                                                
         Deyilənləri   nəzərə   almaqla,                                  
                      
 
 nöqtəsinin    xəyalının             nöqtəsi                         
olduğunu görərik.                                                   
 
 
Əgər nöqtədən   güzgüyə qədər                                           Şəkil 300. 

---