Ədəbiyyat və sənət
Yüklə 2,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
108 dada düzümü və sıralanması əsasında yaradılır. Daha çox flektiv dillərə uyğundur. XIX əsrin sonlarından etibarən, Qərb və Rus ədəbiyyatında geniş tətbiq olu- nur. 3. Sillabik vəzn – hecaların misralarda sayca, kə- miyyətcə bərabərliyi əsasında yaranmışdır. Bizdə ona heca vəzni deyilir. Şeirimizin əsas vəzni olsa da, onu ancaq türk ədəbiyyatına aid etmək olmaz. Çünki bu vəzn, demək olar ki, bütün dünya xalqları tərəfindən işlədilir. 4. Sillabik – tonik vəzn. Bu vəzn misralarda hecala- rın kəmiyyətcə eyni düzümü ilə bərabər həm də vur- ğulu hecaların müəyyən tərzdə düzümünü tələb edir. 5. Əruz vəzni – 72 tip təfilənin yaratdığı müxtəlif qəliblər üzərində qurulur. Qəlib şeirimizdə misranı, təfilə isə misra bölümünü (bölgünü) bildirir. Əruz vəzni daha çox Yaxın Şərq xalqları, o cümlədən, Azər- baycan poeziyasında geniş tətbiq olunmuşdur. Əruz vəzni uzun və qısa, bizim dilimiz üçün isə açıq və qa- palı hecaların misra-qəlib daxilində həm miqdar, kə- miyyət, həm də keyfiyyətcə eyni təkrarından yaranır. Yüksək dəqiqlik və sənətkarlıqla yazılmış əruz vəznli şeirdə misralarda olan səslərin miqdarca bərabərliyi ilə yanaşı, həm də uzun, qısa, qapalı, açıq hecaların eynilə təkrarını M.Ə.Sabirin aşağıdakı misralarında görə bilərik: Çırmanırıq keçməyə çay gəlməmiş, Başlayırıq qızmağa yay gəlməmiş. 109 Yuxarıda misraların hər birində 28 səs vardır. Bun- lardan 11-i sait, 17-si samitdir. Hər misrada olan 11 hecadan 5-i açıq, 6-sı qapalıdır. Onların düzümü, diq- qət yetirsəniz, eynilə təkrarlanmışdır. Bu cür ahəng, vəzn bərabərliyinə başqa vəznli şeirlərdə rast gəlmək qeyri-mümkündür. 6. Rübai vəzni. Bu vəzni bir sıra mütəxəssislər əru- za aid etsələr də, dövrümüzün şeir vəznləri sahəsində ən böyük mütəxəssisi olmuş mərhum prof. Ə.Cəfər onu ayrıca bir vəzn adlandırmışdır. Rübai vəzni ilk dəfə farslar tərəfindən yaradılmış və sonra Şərq poeti- kasında geniş tətbiq olunmuşdur. Apardığımız araşdırmalar sayəsində bu nəticəyə gəlirik ki, min illik poeziyamız tarixində ədəbiyyatı- mızda yuxarıdakı şeir vəznlərindən üçü geniş işlən- mişdir. Bunlar heca, əruz və rübai vəznləridir. Yazılı ədəbiyyatımızda əruz vəzninin tarixi daha qədimdir. Biz əruz vəznli şeirə VII-VIII əsrlərdə ərəb ölkələrində yaşayan və “Əl-Azərbaycani” nisbəsi ilə şeirlər yazan Musa Şəhavat, İsmayıl İbn Yasər, Əbdül Abbas əl Əma kimi şairlərin yaradıcılığında rast olu- ruq. Daha sonralar ta indiyə qədər əruz vəzni həm farsdilli, həm də türkdilli şeirimizdə geniş tətbiq olunmuşdur. “Ümumən 19 bəhri olan əruz vəzninin milli poezi- yamızda 12 bəhri, 72 növü, 267 variant qəlibi işlən- mişdir”. (Ə.Cəfər. Əruzun nəzəri əsasları və Azərbay- can əruzu). Əruz vəznli şeirimizdə işlənən bəhrlər aşağıdakı- lardır: həzəc, rəməl, mütədarik, rəcəz, müzare, mün- 110 sərih, müctəs, mütəqarib, xəfif, səri, kamil və müqtə- zəb. Nədənsə orta məktəb üçün buraxılan “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” və ali məktəblər üçün çap olunan “Ədə- biyyatşünaslığın əsasları” kitabında bəhrlərin sayı 11 göstərilmiş, müqtəzəb bəhri onların arasında qeyd olunmamışdır. Arzu edərik ki, həmin kitabların gələ- cək nəşrlərində bu anlaşılmazlıq aradan götürülsün. Müasir poeziyamızda əruza olan meyil güclən- məkdədir. Buna misal olaraq Baba Pünhan, Hacı Ələmdar Mahir, Şahin Fazil, Hacı Rüfət Əliyev (Ra- fiqoğlu), Kərbəlayi Mahir Cürət, Arif Buzovnalı və di- gər şairlərimizin yaradıcılığını göstərə bilərik. Son dövrdə, xüsusən, meyxana janrının inkişafı və bu sə- nətlə məşğul olanların əruza olan dərin və elmi mara- ğı, söylədiklərini meyxanalarda vəznə riayət etmək cəhdləri təqdirəlayiq hadisədir. Mərhum prof. Ə.Cəfərin əruza gətirdiyi islahatlar bir sıra ərəb mənşəli terminlərin öz dilimizdə olan is- tilahlarla verilməsi, təfilələrin əkrəmi modelləri ilə əvəz olunması əruz elmini öyrənməkdə gərəkli və əvəzolunmaz bir vasitədir. Lakin bu sahədə çalışan mütəxəssislərin və elmi ədəbiyyatın azlığı əruzun öy- rənilməsində bir çox çətinliklər törətməkdədir. Bu çətinliklərdən biri də onun ədəbiyyatımızda alınma bir vəzn olduğu haqda fikirlərin söylənilmə- sindədir. Guya biz və bütün Yaxın Şərq xalqları bu vəzni ərəblərdən almışıq. Bununla razılaşa bilmərik. Əvvəla, vəzn ictimai bir hadisədir. O, xalqın ruhunda yoxdursa, süni yolla, ya məcburən, ya xoşluqla onun poeziyasına gətirilə bilməz. 111 Hörmətli alimlərimizdən Sabir Əliyevin şifahi xalq ədəbiyyatımızda apardığı araşdırmalar və tədqiqatlar nəticəsində folklorumuzda əruz vəznində bir çox şeir nümunələrinin ortaya çıxarılması da həmin vəznin alınma olduğu barədə fikri təkzib edir. Çünki ayrı- ayrı şairlərə hər hansı bir vəzndə nəyi isə yazdırmaq mümkün olduğu halda, bütün bir xalqa vəzn sarıdan zor etmək qeyri-mümkündür. Əruz vəznli nümu- nələrə tarixi bilinməyən atalar sözləri, tapmacalar, nəğmələr, bayatılar və s. nümunələrdə külli miqdarda rast olunmaqdadır. Bütün bunlar əsas verir ki, aşağı- dakı nəticəyə gələk: ”Əruz bir elm kimi ərəblər tərə- findən yaradılmışdır, lakin bir vəzn kimi bütün Şərq xalqlarının ümumi malı olmuşdur. Deməli, o, bizim üçün də alınma deyil, öz milli şeir vəznimizdir. Axı min il poeziyanda işlətdiyin bir vəznə “mənim deyil, özgənindir” söyləmək düzgün deyil”. Hecanı həmişə milli şeir vəznimiz adlandırmışlar. O, təkcə bizim yox, əksər dünya xalqlarının milli şeir vəzni sayılmaqdadır. Poeziyasını, əsasən, əruz vəz- nində yaradan ərəb və farslarda da heca vəznli şeirlə- rə rast olunur. Onu beynəlxalq terminologiyada silla- bik vəzn adlandırırlar. Bu vəzn misralarda hecaların kəmiyyət bərabərliyinə əsaslanır. Bu baxımdan silla- bik istilahı, öz dilimizdə olmasa da, düzgün termin- dir. Heca vəzni istilahı isə mübahisələr doğurur. Axı yuxarıda adlarını çəkdiyimiz 6 vəznin hamısı hecaya əsaslanır. Onların yaranmasında da heca mühüm rol oynayır, onların da hamısı elə heca vəznidir. Təsadüfi deyil ki, Ü.Hacıbəyov, M.Ə.Sabir kimi dahilərimiz bu vəzni “barmaq hesabı”, “barmaq üsulu” vəzn adlan- Yüklə 2,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|