Ədəbiyyat və sənət
Yüklə 2,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
92 edildi. Bu bilgilərə yiyələnəndən sonra bəzi əsərlərin tədqiqatı ilə bağlı fərqli məqamlar ortaya çıxdı. Bun- lardan biri də Əbdürrəhim bəy Talıbovun “Kitab yük- lü eşşək” əsəridir. Tədqiqatçı Tahirə Həsənzadənin araşdırmalarında təqdim etdiyi dəlillər maraqlıdır: “Kitab yüklü eşşək” əsərinin əsli fransız yazıçısı Pol de Koka məxsusdur. Cənubi Azərbaycanda və İranda bu əsəri farscaya tərcümə və təbdil edən isə Marağalı Məhəmmədhəsən Xan Etimadüssəltənədir. Böyük alim Xeyrulla Məmmədov bu barədə özü- nün məşhur “Cənablar, börklərinizi qaldırın, əlahəz- rət fakt gəlir” məqaləsini çap etdirmiş və qeyd etmiş- dir: “Əbdürrəhim Talıbov kimi böyük alim və ədibin “Kitab yüklü eşşək” əsəri ilə məşhurlaşmağa ehtiyacı yox idi”. Paris cəmiyyətinin qüsurlarını gərəkdiyində açıq lövhələrlə təsvir edən, istər Fransa geniş dairələrinin, istərsə də Avropa ictimaiyyətinin sevimlisi olan Pol de Kok Məhəmmədhəsən xanın diqqətindən yayın- mamışdı. Tədqiqatçılardan P.Ariyanpur, Məhəmməd Şahid Nurayi, Mirhaşim Mühəddis, xan Məlik Sasani də “Müstəqil vəhş, ya əlhimar yəhmilül-əşfəran” əsərini Məhəmmədhəsən xanın əsərləri siyahısında vermiş- lər. Tahirə Həsənzadəyə görə, İranın görkəmli alimi Səid Nəfisi bu əsəri Məhəmmədhəsən xanın fransız dilindən tərcümə və ya təbdil etdiyini, əsərin qəhrə- manlarına iranlı adlar qoyduğunu bildirir. İran alim- ləri F.Adəmiyyət, Y.Ariyanpur, M.Bamdad Ə.Talıbov haqqında tədqiqatlarında “Əlhimar…” – “Kitab yük- 93 lü eşşək” əsərini Ə.Talıbovun əsərləri siyahısına daxil etməmişlər.” 1 Salidə Şərəfovaya görə isə bəzi tədqiqatçılar bu- nun adını Apulleyin “Qızıl eşşək” əsəri, bəziləri isə Kontes de Sequr adlı bir fransız yazıçısının əsəri kimi də qələmə verirlər. Fikrimizcə, “Kitab yüklü eşşək” əsərinin bir fran- sız yazıçısına aid olduğu iddiasını qəbul etmək müm- kün deyil. Çünki əsərin ön sözündə yazılan qeydlərdə də müəllifin özü bu mövzuya ondan öncə çox mütə- fəkkirlərin toxunduğunu deyir: “Mən bu hekayətin ilk təşəbbüskarı və mündəricəsinin müəllifi deyiləm”. Bu onu göstərir ki, əsərin müəllifi mövzu haqqında geniş bilgiyə sahibdir, elə buna görə də istər Avropa, istərsə də dünya ədəbiyyatında yazılmış təmsil və al- leqorik əsərlərə işarə edir. Bu da yazıçının təvazökar- lığından xəbər verir. Əgər, doğrudan da, məhz bu əsər xarici bir əsərdən tərcümə edilsə idi, müəllif bu- nu yazmaqdan zərrə qədər də çəkinməzdi. Ən yaxşı halda buna təbdil demək olar ki, bu da təbdilin sər- hədlərini aşaraq müəllif qələmi ilə ən gözəl şəkildə aşılanmışdır. Təbdil, iqtibas ədəbiyyatımızda XIX əsrdən geniş istifadə edilən janrlardandır. Bu terminin meydana çıxmasına qədər Nizaminin “Leyli və Məcnun”undan bəhrələnərək onlarla əsər yazılmışdır. Əgər bu əsərin hansısa Avropa mənşəli bir yazıçının əsərindən təbdil edildiyini, iqtibas edildiyini desək belə, bunun plagiat 1 A.Y.Abuşova. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan ədəbi-mədəni mühiti – problemlər, müqayisələr. Bakı Universitetinin xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası № 3, 2012. 94 kimi qəbul edilməsi mümkün deyil və bu cür qələmə vermək istəyənlər böyük yanlışlıq içindədirlər. Əgər təbdil termini ilə, plagiat termininə eyni mənanı ver- sək, onda ən böyük plagiatçı Məhəmməd Füzuli ol- malıdır. Çünki o da Nizami kimi “Leyli və Məcnun” poemasını yazmışdır. Lakin Ədəbiyyat nəzəriyyəsi “nəzirə”ni, “təbdil”i, “iqtibas”ı qəbul edibdir və bir zamanlar şair və yazıçılar bundan istifadə etdikləri üçün fəxr hissi də duymuşlar. Adı çəkilən əsəri oxu- duqca, Şərq müdriklərindən çəkilən misallarla, nü- munələrlə və Şərq fəlsəfəsini əks etdirən əhvalatlarla tanış olduqca müəllifin əsərə nə qədər doğma yanaş- dığını görürük. Sədi Şirazinin, Mövlanə Cəlaləddinin əsərdə istifa- də edilən ibrətamiz fikirləri dediklərimizə sübutdur. Tədqiqatçı Salidə Şərifovanın dili ilə desək, bura- da M.Ə.Talıbovun nəsr qələmi, düşüncələri duyulur, ürəyi döyünür. Əsər fars dilində yazılsa da, Çoşşanın məktubla- rındakı bəzi dialoqlar Azərbaycan dilində verilib. Əsəri tərcümə edən Mirəli Mənafi də bunu diqqətdən qaçırmayıb, bununla bağlı xüsusi qeyd verib: Bu dia- loq əsərin orijinalında da Azərbaycancadır. Bundan sonrakı bəzi dialoqlar, xüsusilə, ləhcə xüsusiyyəti ilə fərqlənən dialoqlar əsərin orijinalında olduğu kimi (azərbaycanca) saxlanılmışdır. Həmin dialoqlardan biri bu cürdür: “– Hay canım, hey babam hey, tap hey! Budur, eş- şək ləpiri buradan keçib. Orada yatağı məlumdur. 95 Hay axtar, tap hay, odur ha! – deyə o, itləri məni ax- tarmağa qızışdırırdı”. 1 Bu dialoq qədim Azərbaycan torpağı olan Zənca- nın Şərəfabad şəhərində eşşəyi axtarmağa çıxan Səfər- qulunun dilindən verilib. Bütün bunlar əsərin azərbaycanlı müəllifə aid ol- duğunun sübutudur. Bəli, əsərdə “Hamı sərraf Horş (Avropalı bankir) və Rotşild və ya yeni top ixtiraçısı Krup (Almaniyada metallurgiya şirkəti) deyildir ki, yüz kürurdan artıq sərmayəsi olsun. Bu cür sərmayə- darlıq və varlılıq da bizim əsrimizin hadisələrindən- dir. Tarixçilərin dediklərinə görə, dörd yüz il bundan əvvəl inkişaf və mədəniyyət həddi-kəmala çatmamış- dı. Bir nəfər də bu dərəcədə təkamül etməmişdi” kimi fikirlərə də rast gələ bilirik. 2 Lakin bu cür fikirlərin XIX əsr rus və türk ədəbiyyatı vasitəsilə Avropa ilə ta- nış olan azərbaycanlı mütəfəkkirlərin əsərlərində gö- rülməsi təbii hal idi. Digər bir tərəfdən isə neft Bakısı dünyanın diqqətində idi. Avropalı iş adamlarının Od- lar diyarına gəlişi özləri ilə mədəniyyətlərini də gətir- mişdi. Həm bu cür misallara, həm də şərq fəlsəfi fikri ilə cilalanmış bir əsəri sadəcə Şərq və Qərb fəlsəfəsini dərindən bilən bir şəxs yaza bilərdi. Bu parametrlərin hamısı da Əbdürrəhim bəy Talıbovda var idi. Nəzərə alsaq ki, Əbdürrəhim bəy Talıbov ərəb, fars, rus, ingilis və fransız dillərini yaxşı bilib, deməli, azərbaycanlı ədibin bu əsəri yazması və ya təbdil et- 1 “Kitab yüklü Eşşək”, Mirzə Əbdürrəhim Talıbov. Tərcüməçi M.Mənafi. Bakı, Yazıçı, 1979. 2 “Kitab yüklü Eşşək”, Mirzə Əbdürrəhim Talıbov. Tərcüməçi M.Mənafi. Bakı, Yazıçı, 1979. Yüklə 2,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|