Edilməsi üçün kontr-tsiklik kapital buferi tətbiq edilə bilər. Bu məqsədlə kontr-tsiklik

7 
 
cəmiyyətdə  iqtisadi  düşüncə  tərzinin  inkişafına 
təkan  verməklə    yanaşı,  həm  də  iqtisadi  qərar 
qəbul 
etmə 
prosesinin 
elmi 
əsaslarının 
möhkəmlənməsinə    imkan    verə    bilər. 
Diqqətinizə 
təqdim 
edəcəyimiz 
məqalələr 
Azərbaycan  Mərkəzi  Bankının  əməkdaşları 
tərəfindən  hazırlanmışdır.  Bu  məqalələr  həm 
akademik  mövzulara  toxunur,  həm  də  bankda 
aparılan    empirik   tədqiqatların   metodologiyası 
və   nəticələrini   əks   etdirir.   Qeyd   edək   ki, 
aparılan 
tədqiqatlar 
tanınmış 
beynəlxalq 
ekspertlərin daim ekspertizasından keçirilir. 
 
Sizləri 
iqtisad 
elminin 
ən 
aktual 
mövzularına 
həsr 
olunmuş 
fundamental 
tədqiqatlar    aləminə    səyahət    etməyə    dəvət 
edirəm. 
 
 
 
Hörmətlə, 
 
 
 
 
 
 
 
Elman Rüstəmov, 
Azərbaycan Respublikası 
Mərkəzi Bankının sədri, 
iqtisad elmləri doktoru 

---

8 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İ
nstitutlar və iqtisadi artım:
 
 
qlobal faktlar
 
 
 
 
 
 
Elman Rüstəmov
 

---

9 
 
Xülasə 
Məqalədə  iqtisadi  artım  və  institutlar  arasında  nəzəri  və  empirik  əlaqə  araşdırılmışdır.  Nəzəri 
baxımdan  institutların  iqtisadi  artıma  təsiri  iki  istiqamət  üzrə  təhlil  edilmişdir.  Formal  institutlar,  yəni 
cəmiyyət   üzvlərinin   qarşılıqlı   əlaqələrini   tənzimləyən   yazılı   və   leqal   qaydalar   iqtisadi   agentlərin 
investisiya  maraqlarını  dəstəkləyir  və  bu  yolla  iqtisadi  artıma  müsbət  təsir  edir.  Lakin,  cəmiyyət  üzvləri 
arasında  olan  inam,  etimad  və  tolerantlıq  kimi  qeyri-formal  institutlar   həm  formal  institutların  tətbiqini 
asanlaşdırır, həm də tranzaksiya xərclərini azaltmış olur. 
Empirik  tədqiqatlar da institutların  iqtisadi  artıma təsirini  sübut  edir.  Məqalədə  həm  formal,  həm 
də  qeyri-formal  institutların  iqtisadi  artıma  təsiri  ilə  bağlı  empirik  araşdırmaların  nəticələri  təhlil 
edilmişdir.  Bundan  əlavə, dünya  ölkələri üzrə  iqtisadi artım  və  institutların keyfiyyəti  arasındakı  əlaqəni 
ölçmək üçün müxtəlif göstəricilər vasitəsilə korrelyasiyalara baxılmışdır. 
 
 
Abstract 
The  paper  investigates  the  theoretical  and  empirical  relationship  between  economic  growth  and 
institutions.  Two  aspects  of  institutional  impact  on  the  economic  growth  were  analyzed.  Formal 
institutions  comprising  written  and  legal  rules  which  govern  the  interaction  among  society  members 
creates  incentives  of  economic  agents  to  invest  thus  influencing  economic  growth  positively.  However, 
informal  institutions  such  as  trust  and  tolerance  facilitate  the  implementation  of  formal  institutions  and 
reduce transaction costs as well. 
Empirical  evidence  also  supports  the  positive  relationship  between  economic  growth  and 
institutions. The paper analyses the empirical research on the relationship  between economic growth and 
both  formal  and  informal  institutions.  Moreover  using  cross  country  correlations  the  paper  reviews  the 
relationships between economic growth and different measures of institutional quality. 
 
 
Açar sözlər: iqtisadi artım, institutlar, formal institutlar, sosial kapital 
Key words: economic growth, institutions, formal institutions, social capital 

---

10 
 
Mündəricat
 
Giriş ................................................................................................................................................... 11 
 
1.  İnstitutların iqtisadi artımda rolu: nəzəri yanaşmalar ........................................................... 12 
 
1.1. 
Formal institutların iqtisadi artımda rolu............................................................................. 12 
 
1.2. 
Qeyri-formal institutların iqtisadi artımda rolu ................................................................... 13 
 
2.  İnstitutların ölçülməsi və empirik müşahidələr ..................................................................... 15 
 
3. Nəticə ............................................................................................................................................. 17 
 
Ə
dəbiyyat .......................................................................................................................................... 17 

---

11 
 
Giriş
 
Ölkələr  arasında  gəlir  fərqləri  və  onun  yaranma  səbəblərinin  müəyyən  edilməsi  bu  gün  də  öz 
aktuallığını  saxlamaqdadır.  Məlum  olduğu  kimi,  ənənəvi  neoklassik  iqtisadi  artım  modelində  ölkələr 
arasında  gəlir  fərqi  ya  yığım  səviyyəsi  (Solou),  ya  da  ümumi  faktor  məhsuldarlığı  kimi  ekzogen 
parametrlərə  görə  yaranır. Endogen  artım  modelinə görə isə ölkələr üzrə gəlir  fərqi  innovasiyaya  ayrılan 
resurslardan  və  inkişaf  strategiyasından  asılıdır  (Romer  1990).  Lakin,  innovasiyaya  ayrılan  vəsaitin 
həcmindəki  fərqin  özü  də  fundamental  sual  kimi  daima  tədqiqatçıları  düşündürmüşdür.  Nort  və  Tomas 
(1973)  belə  hesab  edirlər  ki:  “innovasiya,  təhsil,  kapital  akkumulyasiyası  və  s.  amillər  iqtisadi  artımın 
səbəbi yox, elə özüdür”. 
Müasir  institusional  iqtisadçılar  hesab  edirlər ki,  eyni  nəzəri  məzmuna  malik  iqtisadi  siyasətlərin 
verdiyi  müxtəlif  nəticələr  hər  bir  ölkənin  tarixi-mədəni  xüsusiyyətlərindən,  o  cümlədən  ənənələrindən 
asılıdır. Bu xüsusiyyətlər məşhur iqtisadçı Anqus Medisson tərəfindən mükəmməl şəkildə izah olunur. O, 
coxsaylı ölkələrin   yüzilliklər ərzində keçdikləri   inkişaf  yollarını öyrənərkən  belə qənaətə gəlir ki, məhz 
iqtisadi institutlar inkişafın dinamikasını və trayektoriyasını təyin edən fundamental amildir. 
Məsələn,  1950-2006-cı  illərdə  Afrika  ölkələri  orta  hesabla  adambaşına  milli  gəliri  cəmi  2  dəfə 
artıra  bilmişdilərsə,  Çin  13.5  dəfəlik  artıma  nail  olmuşdur.  Halbuki,  başlanğıcda  sonuncunun  gəlir 
səviyyəsi  birincidən  aşağı  idi.  Ümumiyyətlə,  1960-cı  ildən  sonra  101  ölkədən  cəmi  13-ü  orta  gəlir 
qrupundan  yuxarı  gəlir  qrupuna  keçməyə  nail  olmuşdur.  İqtisadi  Əməkdaşlıq  və  İnkişaf  Təşkilatının 
tədqiqatlarına görə son 2 dekadada 26 orta gəlirli ölkədən yalnız 12-si yüksək gəlir qrupuna keçmişdir. 
Asiya  İnkişaf  Bankının  (AİB)  son  araşdırmalarına  görə  hazırda  dünyada  52  orta  gəlir  qrupunda 
olan ölkənin 35-i  “orta gəlir tələsi”ndədir. Tələdə  olmayan 17 ölkənin 9-u  yuxarı orta gəlir qrupunda, 8-i 
isə  aşağı  orta  gəlir  qrupunda  yer  almışdır.  1950-ci  ildən  sonra orta gəlir  qrupundan  yuxarı  gəlir  qrupuna 
keçən ölkələr arasında adambaşına milli gəlirin ən  yüksək  illik artımı Cənubi  Koreyada (6.5%), ən aşağı 
artım isə Argentinada (1.2%) qeydə alınmışdır. Nəticədə gəlir qrupları üzrə keçid üçün Cənubi Koreyaya 
7 il, Argentinaya isə 40 il tələb olunmuşdur.  AİB-ə görə orta gəlir tələsindən qurtulmaq üçün adambaşına 
milli məhsulun illik artımı 3.5%-dən yuxarı olmalıdır. 
 
İqtisadi  institutların  keyfiyyəti  və  dəyişən  şəraitə  adaptivliyi  iqtisadi  artım  dinamikasında  olan 
fərqləri  izah  edən  başlıca  amillərdən  biridir.  Bununla  belə,  Anqus  Medisson  hesab  edir  ki,  ən  məhdud 
institusional  mühitdə  belə  dinamik  artım  və  inkişaf  mümkündür.  Qeyd  edək  ki,  tarixdə  aşağı  gəlirli 
qrupdan  orta  gəlirli  qrupa  adlamış  ilk  ölkə  Hollandiyadır  –  keçid  üçün  bu  ölkəyə  255  il  vaxt  sərf 
olunmuşdur  (1700-1955).  Yuxarı  gəlirli  ölkə  qrupuna  keçid  üçün  isə  bu  dövlətə  cəmi  15  il  vaxt  lazım 
olmuşdur (1970). 
Dünya praktikasında “inkişafsız iqtisadi artım” hallarına da rast gəlinmişdir. Son illər qeyd olunan 
kontekstdə  inkişaf  trayektoriyalarının  izahı  və  inkişaf  mərhələləri  arasında  keçidin  orqanik  analizi 
istiqamətində   yeni   konseptual   baxışlar   formalaşmaqdadır.   Bir   sıra   tədqiqatlar   göstərir   ki,   iqtisadi 
sistemlər  arasında  radikal  deyil,  kreativ  təkamül  keçidi  daha  çox  uğur  gətirir.  Bazar  institutlarının 
transformasiyası  o  zaman  uğurlu  olur  ki,  institusional  islahatlara  tələb  mikro  səviyyədə  yaranır  və  bu 
tələbə uyğun olaraq makro səviyyədə strateji qərarlar qəbul edilir. 
Orta gəlir qrupundan  yuxarı gəlir qrupuna keçən  ölkələrin  inkişafında açıq  və  liberal  iqtisadiyyat, 
əlverişli investisiya mühiti, habelə   makroiqtisadi sabitlik strateji rol oynamışdır. Qanunun aliliyi, dövlət 
idarəetməsinin   keyfiyyəti,   insan   kapitalı   və   keyfiyyətli   institutlar   inkişaf   şəratini   təyin   edən   əsas 

---