Əfəndiyev İlyas
Yüklə 188,4 Kb.
|
Mehdi Hüseyn də, Süleyman Rəhimov da o şəxslərdir ki, o zaman ədəbi gənclik,o cümlədən mən də onlara güvənirdik, onları özümüzə kömək, arxa hesab edirdik. Bir çətinliyimiz olanda müraciət edirdik, onlardan həmişə kişilik, kömək görürdük".
Yaradıcılıq yollarında inamla addımlayayn gənc yazıçı 1941- 45-ci illərdə Azərbaycan Radio komitəsində ədəbi verilişlər şöbəsinin müdiri, 1945-ci ildən Bakı kinostudiyasında ssenari şöbəsinin rəisi, daha sonra isə Azərnəşrdə bədii ədəbiyyat şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışarkən ədəbi ictimaiyyətlə bilavasitə təmasda və əlaqədə işləmiş, həyatı dərindən öyrənmiş, dünyagörüşünü daima artırmışdır. 1945-ci ildə İ.Əfəndiyevin "Aydınlıq gecələr" adlı ikinci kitabı nəşr olunur ki, burada əsasən müharibə illərində yazılmış əsərlər toplanmışdır. Əsərlərin mövzuları müharibədən götürülmüşsə də, əsas məsələ bu idi ki, Həmin hekayələrdə döyüş və sınaq illərində müasirlərimizin mə‘nəvi sifətləri və dəyanətləri qələmə alınmışdır. Həmin əsərlərdə də yazıçı canlı insan surətlərinə, onların daxili aləmlərinin təsvirinə üstünlük vermişdir. "Aydınlıq gecələr" kitabı İ.Əfəndiyevi oxuculara öz səsi, öz yazı üslubu olan orijinal bir yazıçı kimi təsdiq etdi. 1947-ci ildə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı İ.Əfəndiyevin "İşıqlı yollar" pyesini tamaşaya qoydu. Əsər Teatrın 1948-ci ildə Moskvaya qastrolu zamanı paytaxt sənətsevərlərinə göstərilmişdir. Həmin pyes yazıçının ilk müstəqil səhnə əsəri idi. Gənc dramaturq görkəmli rejissor Adil İsgəndərovun təklif və təkidilə "Bahar suları" pyesini yazır. Lakin əsərin tamaşası birmənalı qarşılanmadı, pyes haqqında müxtəlif mülahizələr irəli sürüldü.
"Bahar suları" pyesi haqqında müəllif yazmışdır: "...Dramaturgiyada "konfliktsizlik" nəzəriyyəsi ifşa olunandan sonra, bizim Akademik Dram Teatrında tamaşaya qoyulan ilk konfliktli əsər mənim "Bahar suları" pyesim oldu. Bu əsərdə müsbət obrazlarla bərabər, mənfi tiplər də var idi. Pyes Akademik Teatrda müvəffəqiyyətlə gedirdi. "Kommunist" qəzeti Əli Vəliyevin təşəbbüsü ilə böyük disput təşkil etmişdi....Disput olduqca canlı keçirdi. Çıxış edənlər tamaşaya yüksək qiymət verirdilər. Birdən bizim yazıçı yoldaşlardan o zaman məsul vəzifədə olan biri özünü qaranəfəs disputa yetirərək çıxışında sübut etməyə çalışdı ki, guya müəllif əsərdəki mənfi tipləri göstərməklə bizim cəmiyyətimizə böhtan atmışdır, bizdə Nəcəf kimi adamlar yoxdur, tək-tük varsa da, göstərmək lazım deyil..." Lakin əsərin müzakirəsində iştirak etmiş Əli Vəliyev, S.Vurğun, eyni zamanda
ədəbiyyatşünaslar əsərin bir sıra məziyyətlərini göstərməklə, müəllifin düz yol tutduğunu təsdiq etmişlər.
1949-cu ildə Azərbaycanın ədəbi-mədəni ictimaiyyəti və bütün sənətsevərləri Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının 75 illiyini təntənə ilə qeyd edərkən, səhnə sənətinin inkişafındakı xidmətləri nəzərə alınaraq İ.Əfəndiyev "Şərəf Nişanı" ordeni ilə təltif edilmişdi. 1954-cü ildə tamaşaya qoyulmuş "Atayevlər ailəsi" dramaturq İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında irəli atılmış uğurlu bir addım idi. Müəllif ictimai həyatda rastlaşdığı qüsurları realist mövqedən, yüksək sənətkarlıqla qələmə aldığından, əsər tamaşaçı və oxucular tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. Pyesi tamaşaya Tofiq Kazımov hazırlamışdı.
Sanki İ.Əfəndiyev ilə T.Kazımov bir-birini kəşf etmişdi, onlar biri digərini çox gözəl başa düşürdülər. Müasirlik duyğusu çox güclü olan bu iki sənətkarda oxşar cəhətlər, intellektual səviyyə, birgə yaradıcılıq axtarışları Azərbaycan teatrı tarixinə parlaq səhifələr yazmışdır. Yaradıcılıq intuisiyası çox geniş olan Tofiq Kazımovla, insan qəlbinin dərinliklərinə nüfuz etməyi bacaran İ.Əfəndiyev arasındakı yaradıcılıq əlaqələri uzun illər davam etmişdir.
İ.Əfəndiyev "Atayevlər ailəsi" tamaşası haqqında yazmışdır: "Atayevlər ailəsi"nin quruluşu üzərində Tofiqin ilk müvəffəqiyyəti, rolları aktyorlar arasında çox sərrast bölməsindən başladı. Hansı rolu hansı aktyorun daha təbii ifa edə biləcəyini düzgün tə‘yin etmək hissi, yaradıcılıq intuisiyası Adil kimi, Tofiqdə də çox güclü idi... "Atayevlər ailəsi" Tofiqin
Akademik Teatrımızda ilk müvəffəqiyyətli quruluşu oldu". Bu vaxta qədər bir dramaturq və xırda hekayələr müəllifi kimi tanınmış İ.Əfəndiyev 1958-ci ildə ilk dəfə iri həcmli "Söyüdlü arx" romanını oxuculara təqdim edir. Əsər yazıçıya böyük uğur qazandırdı. 1953-1958-ci illərdə İ.Əfəndiyev Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında nəsr üzrə məsləhətçi vəzifəsində çalışarkən ədəbiyyata gələn istedadlı gənclərin inkişafını qayğı ilə izləmiş, bacardığı qədər onların yeni əsərlərinin çapına, kitablarının buraxılmasına kömək göstərmişdi.
O, 1954-cü ildən etibarən Yazıçılar İttifaqı Rəyasət heyətinin üzvü olmuş, 1958-ci ilin axırlarında Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin məsul katibi seçilmişdir. İttifaqın işində yaxından iştirak edən ədib, Respublika yazıçılarının II qurultayında (1954) "Azərbaycan sovet dramaturgiyası", III qurultayında isə (1958) "Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafı" mövzularında məruzələr etmişdir.
İ. Əfəndiyev çoxşaxəli yaradıcılıq yolu keçmiş sənətkarlardandır. Əgər biz onun həyat və yaradıcılıq yolunun hər hansı bir ilini, yaxud qısa bir dövrünü ciddi xronoloji ardıcıllıqla izləsək, maraqlı bir mənzərənin şahidi olarıq: yazıçı eyni bir qısa dövr ərzində hekayələr yazmaqla yanaşı, iste‘dadlı bir dramaturq kimi də fəaliyyət göstərir, iri həcmli roman və povestlərlə bərabər oçerklər üzərində də işləyir, publisistik məqalələr qələmə almaqla yanaşı, konfrans və qurultaylarda məruzələrlə çıxış edir. Bir sözlə, İ.Əfəndiyevə hekayədən faciəyə, romandan komediyaya, məqalədən pyesə keçmək heç də çətinlik törətmir, bu, yazıçı üçün adi bir haldır. İ.Əfəndiyev ədəbiyyatın bütün janrlarında kamil sənət
nümunələri yaratmışdır ki, bu da yazıçının sənət palitrasının müxtəlif çalarlarından, dünyagörüşünün genişliyi və yaradıcılıq intellektindən xəbər verir.
1960-cı ildə Respublikanın Əməkdar İncəsənət xadimi fəxri adını almış İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında 60-80-cı illər ən məhzuldar dövr hesab olunur. Bu illərdə onun yaradıcılığında janr rəngarəngliyi özünü göstərir, bir-birinin ardınca iri nəsr əsərləri, ciddi ictimai-siyasi problemlər qaldıran, gözəl mənəvi keyfiyyətlər aşılayan, eyni zamanda müasir Azərbaycan nəsrinin yüksək bədii-estetik səviyyəli nümunələri kimi şöhrət qazanmış "Körpüsalanlar" (1960), "Dağlar arxasında üç dost" (1963), "Sarıköynəklə Valehin nağılı" (1976-78), "Geriyə baxma, qoca" (1980), "Üçatılan" (1981) kimi povest və romanlarını dərc etdirir, eyni zamanda maraqlı dram əsərlərini qələmə alır, publisist və ədəbiyyatşünas kimi məhzuldar yaradıcılıq yolu keçir. Bu illərin məhzulu olan "Sən həmişə mənimləsən" (1964) pyesi ilə Azərbaycan səhnəsində lirik-psixoloji dramanın əsasını qoyur. Bu yolu uğurla davam etdirən dramaturq "Mənim günahım" (1967), "Unuda bilmirəm" (1968), "Məhv olmuş gündəliklər" (1969), "Qəribə oğlan" (1973), "Bağlardan gələn səs" (1976) və s. pyeslərini yazır. Ölməz sənət nümunələri kimi Azərbaycan dramaturgiyası xəzinəsini zənginləşdirən, yüksək vətəndaşlıq pafosu, incə lirizm və dərin psixoloji tapıntılarla aşılanan bu pyeslər teatr sənətimizdə yeni bir mərhələ açdı, "İlyas Əfəndiyev teatrı" yaratdı.
"İlyas Əfəndiyev teatrı"nın uğurlarından söhbət açarkən, təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, ilk tamaşası 1968-ci ildə olmuş "Unuda bilmirəm" pyesi 1981-ci ilə qədər, yalnız Azərbaycan Milli Teatrı səhnəsində 350 dəfə oynanılmışdır. İlyas Əfəndiyev 1971-ci ildə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif edilmişdir.
Əlinə qələm aldığı ilk gündən müasir mövzulara daha çox müraciət edən dramaturq, 1971-ci ildə mövzusu tarixi keçmişimizdən götürülmüş "Mahnı dağlarda qaldı" pyesini yazır. Yeni yaradıcılıq uğuru kimi qarşılanmış bu pyesə görə İ.Əfəndiyev 1972-ci ildə Respublika dövlət mükafatına layiq görülür.
1974-cü ildə Respublikamızın ədəbi ictimaiyyəti yazıçının anadan olmasının 60 illiyini təntənə ilə qeyd edir. Yubileylə əlaqədar olaraq ədib Oktyabr İnqilabı ordeni ilə təltif olunur. Azərnəşr onun dörd cildlik "Seçilmiş əsərləri"ni nəşr edir.
Görkəmli ədəbiyyat xadimi, geniş şöhrət qazanmış İ.Əfəndiyev Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət heyətinin 30 iyul 1979-cu il tarixli fərmanı ilə Xalq yazıçısı fəxri adına layiq görülmüşdür.
Yazıçının anadan olmasının 70 illiyi Respublikamızda qeyd olunarkən "Yazıçı" nəşriyyatı 1984-1985-ci illərdə oxucularına gözəl bir hədiyyə hazırlamış, ədibin 6 cildlik "Seçilmiş əsərləri"ni nəfis şəkildə 40 min nüsxə tirajla çap etmişdir. Ədəbiyyat sahəsindəki xidmətləri nəzərə alınan ədib həmin il Lenin ordeni ilə mükafatlandırılmışdır. 1990-cı ildə Azərbaycanın Milli Teatrı öz tarixində ilk dəfə olaraq xarici ölkəyə – Türkiyəyə qastrol səfərinə çıxmışdır. Bu səfər zamanı Teatr İstanbul və Ankara şəhərlərində teatr həvəskarlarına İ.Əfəndiyevin "Bizim qəribə taleyimiz" və "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı" əsərlərinin tamaşasını göstərmişdir. Böyük uğurla qarşılanan bu əsərlər haqqında Türkiyə mətbuatı onlarla sanballı məqalələr vermişdir.
60 ildən çox yaradıcılıq yolu keçmiş İ.Əfəndiyev, 90-cı illərdə də məhzuldar bir yazıçı kimi yazıb yaradır, hər il yeni-yeni əsərlər nəşr etdirir, təzə pyeslərini tamaşaya qoyurdu. Sovet rejimi illərində, partiya qadağaları dövründə deyə və yaza bilmədiyi bir sıra mövzuları cəsarətlə ədəbiyyata gətirir, onları yeni zamanın kontekstində oxuculara təqdim edirdi. O. "Hacı Axundun cənnət bağı necə oldu" hekayəsini, "Xan qızı Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı" povestini dərc etdirir,
"Şeyx Xiyabani" (1986), "Bizim qəribə taleyimiz" (1988), "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı" (1989), "Tənha iydə ağacı" (1991), "Dəlilər və ağıllılar" (1992), "Hökmdar və qızı" (1994) və s. pyeslərini tamaşaya qoydurmuş[3], bir sıra yeni kitablarını nəşr etdirmişdi.
Azərbaycanın ədəbi ictimaiyyəti 1994-cü ilin may-iyun aylarında Xalq yazıçısı İ.Əfəndiyevin anadan olmasının 80 illiyini təntənəli surətdə qeyd etdi. Ədəbiyyatın inkişafında xidmətlərini nəzərə alan müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yazıçını "Şöhrət" ordeni ilə təltif etdi. Respublikamızın sənət adamları arasında İ.Əfəndiyev birinci sənətkar idi ki, həmin ordenlə mükafatlandırılmışdı. Heydər Əliyev cənabları yazıçıya göndərdiyi təbrik məktubunda ədibin yaradıcılığına yüksək qiymət verərək yazmışdı: "Sizi- Azərbaycanın görkəmli dramaturq və nasirini 80 illik yubileyiniz münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm. Dünya mədəniyyətinə ölməz dahilər bəxş etmiş qədim Odlar yurdunda xalqın məhəbbətini qazanmaq, sənət zirvəsinə ucalmaq olduqca çətin və şərəflidir. Siz fədakar əməyiniz sayəsində bu şərəfə nail olmuşsunuz.
Oxucuların sevə-sevə mütaliə etdiyi nəsr əsərləriniz, Milli teatrımızın səhnəsində tamaşaya qoyulan pyesləriniz bunu parlaq şəkildə sübut edir...Sizin yaratdığınız obrazlar xalqımızın övladlarına mənəvi saflıq və vətənpərvərlik aşılanması işinə xidmət etmişdir. Əminəm ki, müstəqil Azərbaycanımızın hələ neçə-neçə nəsli bu zəngin mənbədən faydalanacaqdır". Zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş, həyatın acılı- şirinli günlərini yaşamış sənətkarımız İlyas Əfəndiyev 1996-cı il
oktyabr ayının 3-də Bakı şəhərində dünyasını dəyişmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur. "İlyas Əfəndiyev əslinə- nəslinə yaraşan şərəfli, namuslu yazıçı ömrü sürdü. Həm də namuslu ömür sürdüyünü özü bəyan etmirdi, qələmdən ayrılmadan son günlərinəcən halal zəhmətlə, hər cür intriqalardan, həsəddən və nifrətdən uzaq bir aləmdə – sənət dünyasında yaşadığı həyatla sübut edirdi".
İ.Əfəndiyevin insani keyfiyyətlərindən söhbət açan akademik Kamal Talıbzadə yazır: "İlyas ömrünün axırına qədər evlənmədi, baxmayaraq ki, çox cavan ikən dul qalmışdı, həm də gözəl, yaraşıqlı kişi idi... Övlad üçün özünü oda-közə vuran, onun üçün xoşbəxt gələcək haqqında düşünən narahat ata idi... Oğullar da atalarına borclu qalmadılar, atalarını sözün əsl mənasında yaşatdılar". Yazıçının iki övladı vardır. Xalq yazıçısı, filologiya elmləri doktoru Elçin görkəmli nasir, dramaturq və ədəbiyyatşünas alimdir. Uzun müddət "Vətən" cəmiyyətinin sədri, Yazıçılar Birliyin katibi olmuş Elçin həm də görkəmli dövlət xadimidir. O, Respublika Baş Nazirinin müavini vəzifəsində çalışır. Kiçik oğlu Teymurçin Əfəndiyev tanınmış ədəbiyyatşünas alim, professordur. O, uzun illərdir ki, Ə.Hüseynzadə adına Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində çalışır, indi həmin Universitetin rektorudur.
İ.Əfəndiyev ata və ana fədakarlığı ilə böyütdüyü övladlarına bağlı bir insan idi. O, oğulları ilə fəxr edir, onların uğurları, ailə səadəti ilə fərəhlənir, baba sevinci ilə yaşayırdı. Nəvəsi Yalçının kinoda çəkilməsi, Üzeyir bəyin uşaqlığını oynaması ona böyük sevinc bəxş etmişdir.
Yazıçının qardaşı Mustafa Əfəndiyev nəşriyyat-poliqrafiya sahəsində işləmiş, "Azərnəşr"də baş redaktor vəzifəsində çalışmışdır. O, həm də bacarıqlı tərcüməçi idi. L.N.Tolstoyun "Hacı Murad" və "Uşaq hekayələri", M.Qorkinin "Günəşin övladları", A.Çakovskinin "Mühasirə", R.Kiplinqin "Mauqli", V.İvanovun "Zirehli qatar 14-69", S.Uluqzadənin "Mirvari" və s. kitablar onu Azərbaycan oxucusuna iste‘dadlı tərcüməçi kimi tanıtmışdır. Digər qardaşı Tofiq Əfəndiyev görkəmli yazıçıdır. Onun "Ağ çiçəklər", "Dağ yolu", "Cənub mehi", "Prokuror", "Münaqişə", "Qara qapılar" kitablarında toplanmış hekayə, povest və romanları oxucular tərəfindən həvəslə oxunur. Qardaşlarından digəri hüquq-mühafizə
orqanlarında çalışır. Tibb institutunu bitirmiş bacısı tanınmış həkimdir. Onun oğlu Çingiz Əlioğlu istedadlı şairdir. 60-cı illərdə ədəbiyyata gəlmiş 55 yaşlı Çingiz Əlioğlunun səsi respublikadan kənarda da eşidilməkdədir.
Yazıçının nəvələri təhsillərini uğurla davam etdirirlər və yəqin ki, onlar da Əfəndiyevlər ailəsinin şan-şöhrətini daha da ucaldacaqlar.
Filoloq Timuçin Əfəndiyevin atasıdır. Yazıçı Elçinin atasıdır. Mükafatları "Şöhrət" ordeni — 24.05.1994[4] Yaradıcılığı Pyeslər "İntizar"(1940-cı illər-Yazıçı Mehdi Hüseynlə birgə yazmışdır.) "İşıqlı yollar"(1947) "Bahar suları"(1948) "Atayevlər ailəsi"(1954) "Sən həmişə mənimləsən", yaxud "Boy çiçəyi"(1964) "Mənim günahım"(1967) "Odlu səhradan gəlmiş şeytan" "On manatlıq lüstr" "Bizə inan" "Unuda bilmirəm"(1968) "Məhv olmuş gündəliklər"(1969) "Mahnı dağlarda qaldı"(1971)
"Qəribə oğlan"(1973) "Bağlardan gələn səs"(1976) "Xurşidbanu Natəvan"(1980) "Büllur sarayda" "Şeyx Xiyabani"(1986) "Bizim qəribə taleyimiz"(1988) "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı"(1989) "Tənha iydə ağacı"(1991) "Ağıllılar və dəlilər"(1992) "Hökmdar və qızı"(1994) Uşaq hekayələri "Ceyran ovu" "Maraqlı hadisə"
"Qoruqlarda" "Yasəmən ağacı" "İz ilə" "Ovçunun nağılı" "Zəmidə bir turac səslənirdi" Hekayələr "Kənddən məktublar" kitabından
"Qızbəs xala" "Qarımış oğlan" "Mirzə İman" "Xəncər hekayəsi" "Aydınlıq gecələr" kitabından "Gözlənilməyən sevgi" "Apardı sellər Saranı" "Durna"
"Qəhrəman ilə bülbülün nağılı" "Kiçik bir poema" "Qoca tarını çaldı" "Yarımçıq qalmış portret haqqında mahnı" "Qarı dağ" "Hekayələr" kitabından
"Görüş"
"Gülaçar" "Su dəyirmanı" "Sən ey böyük yaradan" kitabından
"Yusif və Esfir" "Vəzir Allahverdi xan və Bəhlul Danəndə" "Sən ey böyük yaradan" "Abidin yuxusu" "Həyatın əbədi ahəngi" "Sağsağan" "İsa-Musa" Müxtəlif illərin hekayələri
"Berlində bir gecə" "Qəhrəmanımın nişanlısı" "Balıqçılar" "Gül satan" "Cavan yolçu" "Bahar buludları" "Xəncər" "Yaylaq qonşumuz" "Şəhərdən gələn ovçu" "Yun şal" "Qırçı və qırmızı çiçək" "Tufandan sonra" "Səməd Vurğun haqqında hekayə" "Daş hasar"
Povestlər "Kənddən məktublar"(1939) "Aydınlıq gecələr"(1945) "Torpağın sahibi" "Qaçaq Süleymanın ölümü" "Xan qızı Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı" "Üçatılan"(1981)-(Avtobioqrafik əsərdir.) Romanlar "Söyüdlü arx"(1958) "Körpüsalanlar"(1960) "Geriyə baxma, qoca"(1980)(avtobioqrafik əsərdir) "Xan çinar" "Dağlar arxasında üç dost"(1963)
"Sarıköynəklə Valehin nağılı"(1976-1978) Filmoqrafiya Atayevlər ailəsi (film) Bircəciyim (film, 1986) Bizi dağlarda axtarın (film, 1976) Bizim qəribə taleyimiz (film, 2005) Çarvadarların izi ilə (film, 1974) Geriyə baxmağa dəyər (film, 1985) Gözlə məni (film, 1980) (əsərin müəllifi) (İ.Əfəndiyevin "Mahnı dağlarda qaldı" əsəri əsasında çəkilib) Hökmdarın taleyi (film, 2008) Körpüsalanlar (film, 1964) (əsərin müəllifi) (İ.Əfəndiyevin "Körpüsalanlar" əsəri əsasında çəkilib)
Ləyaqət hücrəsi (film, 2011) Mənim günahım (film, 1985) Sən həmişə bizimləsən (film, 1997) Sən həmişə mənimləsən (film, 1987) Tikdim ki, izim qala. III film (film, 1998) Yun şal (film, 1965) Teatr tamaşaları 1.Bizim qəribə taleyimiz (iki hissəli dram) (quruluşçu rejissor – Mərahim Fərzəlibəyov, quruluşçu rəssam – Elçin Aslanov, bəstəkar – Emin Sabitoğlu, mahnıların mətni – Çingiz Əlioğlu, rejissor assistenti – Mehriban Ələkbərova); 2.Sən həmişə mənimləsən. (quruluşçu rejissor – Tofiq Kazımov, bəstəkar – Emin Sabitoğlu. Rollarda: Əli Zeynalov,
Amaliya Pənahova, Eldəniz Zeynalov, Səfurə İbrahimova, Ətayə Əliyeva, Kamil Qubuşev). Yüklə 188,4 Kb. Dostları ilə paylaş:
|