Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

 
 
32
3. Bölüm 
Ozanlık 
Ozanlık’ın Moğol toplumu içindeki geleneksel tanımı tezin giriş kısmındaki kavramlar 
kısmında verilmiştir. 
Ozanlık pratiği Moğol toplumu içinde avcı-hayvancı göçebe topluluklar içinde yaşayan 
bir gelenek ve bir müzisyenlik-şarkıcılık biçimidir. Bahsedilen, khömmei söyleme 
eğitimi alan ozanın tek işi khömmei söylemek değildir. Aynı zamanda, düğünlerde 
şarkılar söylemek ve enstruman çalmak ve müziğe gerek duyulduğunda hazır bulunmak 
da, ozanlığın bir parçasıdır. İki telli bir çalgı olan morin huur ozanların en sık çaldığı 
çalgılardan biridir. 
3.1 Ozanlık ve Moğol Animizmi ilişkisi 
Ozan; katmansız, geleneksel olarak toprak mülkiyetsiz, seyrek dokulu Moğol 
toplumunda manevi lider, zanaatkar, avcı gibi bir bireydir. Ancak örneğin Tengri’ye 
yani bütüncül mutlak güce muhtaciyetini manevi lider gibi yoğun his aşamalarında ya 
da davullarla, özel giysilerle ya da halüsinatif ritüellerde değil “dışarıya ses vermek” 
eylemiyle kullanır. Bu eylem ozanın kendini bir insan olarak rezonans kutusu gibi doğa 
içinde titreştirmesi ve gördüklerini hikaye olarak anlatmasına dayanır. Özde herhangi 
bir ses performansı örneğin khömmei doğanın diğer elemanlarıyla ve insanlarla iletişim 
kurmaktır.  
Khömmei
17
 teknik olarak ozana özgü bir şarkı söyleme tekniğidir. Yine teknik olarak 
Budistlerin rezonansla “toprağa kök salma amacı güttükleri” ses üretimleriyle yapısal 
olarak benzeşmektedir ancak niyet tam tersi olan içsel duyguların dışsal varlıklarla 
bütünleşmesini dışarıya vurmasıdır. Khömmei “içeri” doğru değil, “dışarı” yani 
                                                 
17
  Bazı kaynaklarda kelimenin khöömmi ya da  khömi diye geçtiğine rastladım. Türkçe olarak  hömi diye 
okunup yazılabilir 

---

 
 
33
gökyüzüne doğrudur. Moğolca anlamı ise gök yüzüne yükselen, uçuşan, dağılan sesler 
demektir.
18
 
 
3.2 Ozana Özgü Olan Ve Olmayan Vokal Türleri 
Ozana özgü olmayan vokal ve çalgı çalış türleri şunlardır:  
1- Duuliai/Duylay: Ezgiyle ve görecel olarak katışıksız ezgisel şarkı söyleme biçimi. 
2- Hailaii /Haylay: Araya gündelik konuşma biçimlerinin de girdiği temposu 
belirlenmemiş bir biçimde yükselen ve alçalan seslerle hikaye anlatım biçimi. 
3- Ozana özgü olanlar ise tüm bunlarla birlikte Khömmei/Hömi’dir. 
Çalgıların, özellikle Anadoluda’ki kabak kemaneyi andıran fakat sesi çok daha katışıklı, 
sesi batılı saray müziği gibi bilindik türlerdeki yaylı çalgılara göre kaba çıkan Morin 
Huur (At Başlı Çalgı)’un ozanla özel bir ilişkisi vardır. Tıpkı Anadolu aşık 
geleneğindeki aşık ve bağlama arasındaki ilişki gibi… Çeşitli katışıksız üflemeli 
çalgılar ve her türlü sert tel çekmenin yadırganmadığı daha batıdaki çeşitlerinden farklı 
olan kopuz çeşitleri de mevcuttur.
 19
 Toplu olarak yapılan ses üretimi çoğu zaman en 
fazla 5-6 kişilik topluluklarla çalınıp söylenir.  
Her türlü çalgı herkes tarafından çalınabilir. Ozana özgü olan, bir çalgının virtüözü 
olmak değildir. Şarkı söyleme ve uzun (destan) ya da kısa hikaye anlatma becerisi ve 
Khömmei vokal performansıdır. 
                                                 
18
  Galgut, Peter Humming Way To Your Happiness: An Introduction to Tuva and Overtone Singing 
From Around The World. O Books. 2005 U.S.A. s.48 
19
  Frank Gills, Merriam Alain Ethno-Musichology and Folk Music: And international bibliography 
of dissertations and theses/compiled and annotated P.Wesleyen University Press For The Society Of 
Ethnomusicology. 1992 Indianapolis s. 68-72, 113 

---

 
 
34
3.3 Morin Huur (At Başlı Çalgı) 
 
Morin Huur Moğol toplumunda çokça kullanılan bir çalgıdır. Bazı khömmei şarkıcıları, 
bu çalgıyı çalsalar, hatta khömmei eğitimleri sırasında öğrenseler bile, çalgının 
khömmei söylemekle doğrudan bir ilişkisi yoktur. 
 
Khömmei şarkıcısı bu çalgıyı khömmei söylerken çalmaz. Ancak, khömmei şarkıcılığı 
ozanlık pratiğinden ayrılabilen bir kimlik değildir. Bu yüzden, çoğu khömmei şarkıcısı 
bu enstrümanı çalmayı bilir ve, khömmei-dışında şarkı söylerken, bu çalgıyı çalar. 
Morin Huur iki telli ve yayla çalınan bir çalgıdır. Dikey şekilde yere yaslanarak çalınır 
ve kuyruk kısmının sonunda bir at başı yontması yer alır. Bu yüzden, ‘at başlı çalgı’ 
olarak da anılır. Morin Huur’un sesi duru ve katışıksız değildir. Tıpkı khömmei 
söylerken çıkan sesler gibi, bir sesi beraberindeki harmonikleriyle birlikte duyurmaya 
dayalıdır. Oldukça kaba bir sesi vardır ve yeni müzikte kullanılan overtone çalma 
tekniklerini andırır. 20. yüzyılın popüler müziğinde sıkça rastlanan, sesin bozulmasına 
(distortion) edilmesine dayalı bir ses dinamiği vardır. Morin Huur’un ilk olarak yapımı 
ve çalınmasına dair bir hikaye vardır ve bu hikaye, çalgıyı çalacak olan kişiye ustası 
tarafından anlatılır. Bu hikayeye göre, bu çalgının yapımı bir su birikintisinin başında 
güzel bir periye rastlayan bir adamla ilgilidir; çalgının sesi ise, bu saf ve yiğit adamın 
duygularını dışa vurmaya yöneliktir. Bu hikaye, Moğolistan’ın farklı yerlerinde, farklı 
biçimlerde anlatılmaktadır. Özellikle, Tuva’da anlatılan ve batıya gittikçe değişen bir 
versiyonu daha da büyük bir farklılaşma göstermektedir.
20
 
 
Morin Huur Moğol toplumunda çokça kullanılan bir çalgıdır. Hatta öyle ki Moğol 
kimliği ile yine Moğol müziğinin bir parçası olan kopuz ve borudan daha çok 
özdeşleşmiştir. Bazı khömmei şarkıcıları bu çalgıyı çalsalar hatta khömmei eğitimleri 
sırasında öğrenseler bile çalgının khömmei söylemekle doğrudan bir ilişkisi yoktur. 
                                                 
20
 The Horse-head Fiddle and the Cosmopolistan Of Mongolia (Current Research in 
Ethnomusicology) Marsh, Peter, Taylor, K. 2009 Indianapolis s. 16-21 
 

---