Еколоэийа вя ятраф мцщитин мцщафизяси a. O. RÜSTƏmova, İ. H. HÜSeynov, S. N. DƏRZİyeva, R. T. Qafarov

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил 

 

 

 

16 

 

 

      Sənaye  tullantılarının  təsirindən  ağacla-

rın  inkişafının  aşağı  düşməsi  tamamilə  fito-

senozların qoruyucu funksiyalarının itirilmə-

siylə  onların  tərkib  və  strukturunda  tez-  tez 

arzuolunmaz dəyişilmiş nəticələrin alınması-

lə  müşahidə  olunur.  Çirklənmə  kəskin  arta-

raq  hovuzların  eftrofiltrasiyası,  torpaqların 

deqradasıyası baş verir, atmosferdəki sənaye 

tullantıları  çirkləndiricilərinin  artması  isə 

meşə  biosenozlarının  qaztəmizləyici  və  bar-

yer xüsusiyyətini azaldır. 

Meşə sahəsinin faydalı qazıntıların istismarı 

ücün lazımı hissəsinin qırılmış zonası. Meşə 

örtüyündə  sənaye  tullantılarının  təsirindən 

məhv olmuş meşə sahəsi. 

Tədqiqatlar  zamanı  meşələrin  bir  il  ər-

zində 1 q-dan 40 t-a kimi toz və 0,1- 0,4 t-a 

kimi kükürd, azot və xlorun qazabənzər bir-

ləşmələrini udub saxlamaq qabiliyyətinə ma-

lik olduğu müəyyən edilmişdir. 

       Bütün il ərzində yarpaqların üst səthinin 

böyük indekslərlə mexaniki  filtr kimi səna-

ye tullantı tozlarını udmaq qabiliyyətinə da-

ha  çox  tünd  iynəyarpaqlı  meşə  ağaclarında 

(küknar  və  şam)  müşahidə  edilir.  Havanı 

çirkləndirən  qazabənzər  maddələrə  münasi-

bətdə iynəyarpaqlı ağaclar yarpaqtökülməsi-

nə  qarşı  dözümlüdürlər.  Ağacların  ümumi 

hava  təmizləyici  qabiliyyətinin  dəyəri  bir 

vegetasiya dövründə 4 t yarpaqın 1q-dan 10 

t-a  kimi  zəhərli  qazları  filtrasiya  etməsidir. 

Yol  qırağında  bir  neçə  on  metrlərlə  uzanan 

meşə və meşə zolaqları insanların sağlamlığı 

üçün zəhərli olan avtomobil yanacağı tullan-

tılarından dəm qazı, qurğuşun, kadmium ki-

mi  zəhərlərin  miqdarını  məhdudlaşdırırlar. 

Atmosfer çirklənməsinə qarşı əsasən toxma-

car  və  cavan  ağac  bitkiləri  daha  həssasdır. 

Təmiz meşə əkinləri qarışıq və müztəlif yaşlı 

meşə tərkibinə nisbətən daha yüksək dərəcə-

də davamlı olurlar.    

 

РЕЗЮМЕ 

 

В  настоящей  статье  рассмотрены 

экологические  нарушения,  вызываемые 

химическим  загрязнением.  Проявляются 

в  деградации  экологических  систем,  сок-

ращении  численности  и  видового  разно-

образия  растений  снижении  продуктив-

ности  лесов.  Источниками  химической 

загрязнение  являются  промышленные 

выбросы в атмосферу ядовитых  веществ, 

твердые отходы различных отраслей про-

мышленности.  Химическое  загрязнение 

создает    угрозы  состоянию  окружающей 

среды. 

 

Ədəbiyyat   

 

1.

 

Şəkuri,  Bəhruz  Qulamhüseyn  oğlu,  Kiçik 

Qafqaz  torpaqlarının  biokimyəvi    xassələ-

ri, 1986. 

2.

 

Məmmədov  Qərib,  Xəlilov  Mahmud, 

Azərbaycanın meşələri, 2002. 

3.

 

Əmirov Faiq, Meşələrin ekoloji rolu, 2001. 

4.

 

Quliyev  Həsən  Yusif  oğlu,  Mirzəyev  Ma-

lik Hüseyn oğlu, Kiçik Qafqazın təbiəti və  

landşaft qurşaqları, 1995. 

5.

 

Hacıyeva  Gülsabah  Abdul  qızı,  Kiçik 

Qafqazın şimal – şərq yamacının landşaft –        

zonal rayonlaşdırılması, 1965. 

6.

 

Prilipko,  L.İ. Səfərov, Azərbaycanın  meşə 

sərvətləri, 1963 

 

 

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил 

 

 

 

4 

A .O.RÜSTƏMOVA,   İ.H.HÜSEYNOV,   S.N.DƏRZİYEVA, R.T.QAFAROV 

 

(MAKA –nın Kosmik Cihazqayırma Məxsusi Konstruktor Bürosu ) 

 

MONITORINQ GÖSTƏRİCİLƏRİNƏ ƏSASƏN NEFTLƏ ÇİRKLƏNMİŞ ƏRAZİNİN 

EKOLOJİ YARARLI HALA GƏTİRİLMƏSİ MƏSƏLƏSİNƏ AİD 

 

     Abşeron  yarimadası  200  ilə  yaxın  dövrdür  ki,  neftçıxarma  rayonudur.  Vaxtilə  mütərəqqi 

neftçıxarma  texnologiyasının  olmaması,  ətraf  mühitin  mühafizəsinin  ən  sadə  tələblərinə  belə 

riayət  edilməməsi  yarimadada    çoxlu  neft  və  neft  məhsulları  ilə  çirklənmiş  torpaq  sahələrinin 

yaranmasına  səbəb  olmuşdur.  Neft  yataqlarını  istismarı  zamanı  torpaqların  münbit  qatı 

deqradasiyaya məruz qalmışdır. Bunun nəticəsində torpaq səthinin mexaniki pozulması , münbit 

məhsuldar torpaq sahəsinin bitki örtüyündən məhrum olması ilə  müsahidə olunur.  

     Bizim  misalımızda  35.5  ha  ərazinin    rekultivikasiyası  nəzərdə  tutulmuşdur.  Rekultivikasiya 

nəzərdə  tutulmuş    35.5  ha  ərazi  “Bibiheybətneft”  NQÇİ-nin  1  saylı  sexinin  şimal-şərqində 

yerləşir  .  Ərazi  şimaldan  avtomobil    qarajı  ilə,  şərqdən  Xəzər  dənizi  ilə,  cənubdan  “Kovş  ” 

adlanan  neft yuyucu məntəqəni yarıya bölən yol ilə, qərbdən isə rekultivikasiya aparilan 10.65 

ha və 16.54 ha ərazilər ilə  sərhədlənir. 

     Tədqiq  olunan  rayon  geomarfoloji  cəhətdən  abraziv-akkumulyativ  dənizkənarı  düzənlikdə 

yerləşir. Onun əmələ gəlməsində Xəzər   dənizin boyük rolu olmuşdur 

       Ekoloji  monitorinqdən  sonra,  yəni  əraziyə  baxışdan  sonra  ərazidə  rekultivikasiya  (neftlə 

çirklənmiş  ərazilərin    təmizlənməsi)  işləri  aparılmalıdır.  Rekultivikasiya  prosesi  bioloji  və 

mexaniki  mərhələlərdən  ibarətdir.  Konkret  olaraq  35.5  ha  mədən  ərazisində  rekultivikasiya 

işlərinin  aparılmasını  açıqlayacağıq.  Əvvəl  neftlə  çirklənmiş  həmin  bu  ərazidə  hazırlıq  işləri 

başlanılır. Bunlar aşağıdakılardır: 

4.

 

Ərazilərin məişət tullantılarından təmizllənməsi 

5.

 

Ərazilərin  metal tullantılarından təmizllənməsi  

6.

 

Mazut-su  gölməçələrinin  qurudulması.  Çirklənmiş  ərazilərdə  torpaqların  çirklənmə 

dərəcəsindən asılı olaraq hesabat üçün müxtəlif dərinliklər qəbul edilir. Tədqiq etdiyimiz 

ərazidə çirklənmə dərinliyin qiyməti  0.5 m qəbul  edilmişdir.  

        Tövsiyyələr: 

      Tortpaqlar  avtonəqliyyat  vasitəsi  ilə  35  km  məsafədə,  Binəqədi  qəsəbəsində  yerləşən 

“çirklənmiş torpaqların yuyulma sexinə” daşınır və yuyularaq, yenidən rekultivikasiya ərazisinə 

qaytarılır.Yuyulma  prosesində  gil  parçaları,eləcədə  vibroələkdən  keçməyən  iri  dənəvər  qrunt 

hissələri,  neft  şlamı  yuyulmuş  torpaqlardan    ayrılır.  Beləliklə  yuyularaq  əraziyə  qaytarılan 

qruntun həcmi: 

(Neft-Qaz ET layihə institutunun araşdirmalarına əsasən) 

 

                                         96000.0m³x0.8=76800.0m³ 

 

         Dib çöküntüləri avtonəqliyyat vasitəsi ilə 1-2 km məsafədə, Bibiheybət zonasında yerləşən, 

çirklənmiş torpaqların qəbul məntəqəsinə daşınır və bir müddət burada saxlanılaraq qurudulduq-

dan sonra yuyulur. 

       Gölməçələri  doldurmaq  üçün  ştiv  (daşkarxanası  tullantıları)  nəzərdə  tutulmuşdur.Ərazidə 

olan,  istismardan  çıxmış  bağlı  neft  quyularının  beton  özüllərinin  dağıdılmasından  alınan  beton 

parçaları və lazımsız tikililərin sökülməsindən yaranan tullantılar da gölməçələrin doldurulması-

na sərf olunmalıdır. 

         Beləliklə, karxanalardan daşınan ştivin həcmi: 

 

                                               64500.0m³-692.0m³=63942.0m³ 

 

---