həyat fəaliyyəti prosesləri üçün lazım olan karbonu alır və atmosferə oksigen ayırır. Beləliklə, ağaclar
işlənmiş (istifadə edilmiş) havanın həyatverici gücünü bərpa edir. Bu proses ağaclığın
məhsuldarlığından asılıdır, meşə yaxşı inkişaf edirsə, oksigeni çox ayırır və karbon qazını tez udur.
Məsələn, 1 ha ən yaxşı meşə sahəsi hər il 4,6-6,5 ton karbon qazı udur və bu zaman 3,5-5,0
ton oksigen
ayırır. Bu proses meşənin tərkibindən də asılıdır. Əgər 1 ha küknar meşəsinin karbon qazını udma
qabiliyyətini 100% qəbul etsək, onda yarpaqlı meşə üçün bu göstərici 120%, şam meşəsi üçün 160%,
cökə meşəsi üçün 250%, palıdlıq üçün 450, süni qovaq meşəsi üçün 700% olar. Planetar miqyasda
atmosferin oksigen balansını stabilləşdirmədə şimal yarımkürəsinin boreal iynəyarpaqlı (şam, küknar,
ağşam, qaraşam), tropik və subtropik həmişəyaşıl yarpaqlı meşələri ən böyük rola malikdir. Meşələr Yer
üzərində ən iri ekosistemlər əmələ gətirir. Burada planetin üzvi maddələrinin böyük hissəsi toplanır,
sonralar onlar bəşəriyyət tərəfindən şəxsi ehtiyacları ödəmək üçün və insanın təsərrüfat fəaliyyəti
prosesində biosferin itirilmiş komponentlərinin bərpasında istifadə olunur. Akademik H.Ə.Əliyev
«Həyəcan təbili» (2002) kitabında meşəni Yer kürəsinin «kəməri» kimi təsəvvür edir və yazır ki, «bu
yaşıl kəmərsiz bəşəriyyət yoxdur». Meşələr atmosferin kimyəvi, xüsusilə qazşəkilli çirklənməsini
dəyişdirir, iynəyarpaqlılar daha çox oksidləşmə qabiliyyətinə malikdir. Bununla yanaşı, meşə sənaye
çirklənməsinin bəzi komponentlərini udma qabiliyyətinə malikdir.
Bəzi bitkilər atmosferin
çirklənməsinin indiqatorları hesab olunur. Fotosintez prosesində bir çox ağac, kol və ot bitkiləri böyük
aktivliyə malik olan xüsusi kimyəvi birləşmələr ayırır. Alimlər təbii meşələrin havasında 300-dən artıq
müxtəlif adlı kimyəvi maddələr, müxtəlif ətirli birləşmələr, efir yağları aşkar etmişlər. 1 ha yarpaqlı
meşə 2 kq, iynəyarpaq meşə isə 5 kq maddə ayırır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi. ağaclar daha güclü
fitonsid xassələri daşıyır. Odur ki, meşələr insanların əvəzedilməz sağlamlıq mənbəyidir. Müəyyən
edilmişdir ki, şam, ardıc, qovaq, palıd, cökə, tozağac meşələri xəstəlik törədən virusları, mikrobları
aloye, sarımsaq, soğan və istiotdan da tez məhv edir. Ona görə də yaşıllıqları havanın «sanitarı»,
fitonsidləri isə havanın «vitamini» adlandırırlar. Fitonsid buraxan 40-a qədər ağac və kol növü aşkar
edilmişdir. Hər bir bitki fitonsidinin özünəməxsus təsiredici xassəsi vardır. Şam ağacının fitonsidləri
vərəm xəstəliklərinin sağalmasına kömək edir. Ağ şamın fitonsidi difteriya mikroblarını qırır, qovağın
və palıdın fitonsidləri isə qanlı ishal çöplərini məhv edir. Ardıc ağacının fitonsidləri difteriya,
göyöskürək, qarınyatalağı çöplərinə və milçəklərə öldürücü təsir göstərir. Bir hektar ardıc meşəsi
sutkada 30 kiloqram fitonsidli efir yağı buraxır. Bu orta böyüklükdə olan bir şəhərdə havanın xəstəlik
törədici mikroblardan təmizlənməsi üçün kifayətdir. Müəyyən edilib ki, şəhər havasının bir kubmetrində
mikrobların sayı həmin həcmdə meşə havasından 150-200 dəfə çox olur. Ardıc, şam, sidr və palıd
meşələrində mikrob yox dərəcəsindədir. Ağcaqayın, qovaq, tozağacı, sərv fitonsidləri 20-25, şam, ardıc
və dəfnə ağacınınkı 15, qoz 18, vələs və saqqız 7-8, palıd və qaraçöhrənin fitonsidləri isə 5-6 dəqiqə
ərzində bakteriyaları məhv etməyə qadirdir. İynəyarpaqlı ağaclar bütün il boyu, enliyarpaqlı ağaclar isə
yalnız yarpağı olan dövrdə havaya fitonsid ayırır. Bitkilərin iyulda havaya buraxdığı fitonsidlərin
miqdarı oktyabra nisbətən 60-70 faiz çox olur. Bitkinin mikroböldürücü təsirinə aid maraqlı bir misalı
çəkmək yerinə düşərdi: 1535-ci ildə Jak Kartenin Nyufaundlend adasına (Kanada) səfəri zamanı
ekspedisiyanın 110 üzvündən 100 nəfəri sinqa xəstəliyinə tutulur və onlardan 26 nəfəri dərhal ölür.
Qalanları isə çox pis vəziyyətə düşürlər. Əlacsız qalan xəstələr allaha dua edib nicat diləyirlər.
Nəhayət
onlar şəfanı şam ağacının iynələrində tapırlar: hindlilərin məsləhətinə əsasən xəstələr şam ağacının
iynələrinin suyunu içəndən bir neçə gün sonra tamamilə sağalırlar. Bu hadisədən sonra Jak Karte şam
ağacını «həyat ağacı» adlandırmışlar. Mütəxəssislər təyin etmişlər ki, günün ayrı-ayrı saatlarında da
bitkilər havaya müxtəlif miqdarda fitonsid ayırır. Belə ki, səhər 8-ə kimi bitkilərin havaya buraxdığı
fitonsidlərin miqdarı gündüz saatlarına nisbətən 3,5 dəfə az olur. Saat 11-16 radələrində fitonsidlərin
miqdarı daha da çoxalır və həmin müddət ərzində demək olar ki, dəyişmir. Axşamçağı saat 19-dan sonra
fitonsidlərin miqdarı gündüzə nisbətən 7 dəfə azdır. Bitkilərin buraxdığı «vitaminlər»in miqdarı iqlim
amillərindən asılı olaraq da dəyişir. Havanın temperaturu 20-250C-yə qədər yüksəldikdə fitonsidlərin
sıxlığı 1,8 dəfə çoxalır. Havada nəmlik 15%-ə qədər artdıqda isə fitonsidlərin miqdarı 1,2 dəfə azalır.
Bundan belə nəticəyə gəlmək olar ki, meşəyə, parka yay aylarında günorta saatlarında və günəşli
günlərdə gəzişməyə çıxmaq sağlamlıq üçün daha çox faydalıdır. Alimlərin fikrincə bitkilərin fitonsid
xassələrindən yalnız təbii şəraitdə deyil, həm də bütün yaşayış yerlərində istifadə etmək olar. Yaşayış
binalarında yaşıl bitkilər ətraf mühitin mikroiqlimini saflaşdırır. Otaqlarda becərilən bitkilər havanı
mikroorqanizmlərdən təmizləyir, oksigenlə zənginləşdirərək sağlamlaşdırır, infeksiyaya qarşı
orqanizmin möhkəmliyini artırır. Bu istiqamətdə təcrübə aparan tədqiqatçılar bir çox bitki növlərini otaq
şəraitində becərmək üçün məsləhət görür. Bunlardan beqoniya, novruzgülü, ətirli pelarqoniya, eyxaris,
qippeastrum, fikus, filodendron, bəzi qıjı növləri,
ağacşəkilli aloye, südləyən kandelyarum fitonsid
təsirinə görə ən fəal bitki növləridir. Bu təcrübələr istehsalat və digər binalarda daxili yaşıllaşdırma
işlərinə geniş perspektiv açır. Belə bitkilər becərilən otaqlarda qış fəslində də yazın, yayın ətri duyulur.
Hazırda istehsalat müəssisələrinin örtülü otaqlarında, sexlərdə, zavod və fabriklərin ərazilərində gözəl
bağlar, güllüklər yaradılır. Bu baxımdan, Bakı məişət kondisionerləri zavodunun işi diqqətəlayiqdir.
Zavodun ərazisini 12 mindən artıq müxtəlif ağac növü, 18 min ədəd dekorativ kol, 20 min gül, çiçək
bəzəyir. Yaşıl ağacların sahəsi 20 hektara çatır. Bütün bunlar həm sexləri, həm də zavodun ərazisini
bəzəyərək əlverişli bioiqlim yaradır, səs-küyü azaldır, hər bir adamda xoş əhvali-ruhiyyə, sevinc,
gümrahlıq oyadır, əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinə kömək edir. Məhz buna görə də 1980-ci ildə
Tolyattidə keçirilən sənaye müəssisələrinin yaşıllaşdırılması üzrə təcrübə mübadiləsinə həsr olunmuş
ümumxalq müşavirəsində respublikamızı Bakı məişət kondisionerləri zavodu təmsil etmişdir.
Həkimlər
ürək-damar xəstəliklərinə palıd və digər meşələrin faydalı təsirini çoxdan müşahidə etmişlər. Palıd
meşələri təsir göstərdikləri şəraitdə xəstələrin müalicəsində ümumi dərman preparatları daha effektli
nəticə vermişdir. Ağır xəstələr üçün isə otaqlarda xüsusi «meşə komfortu» yaradılır. Bu məqsəd üçün
«Aerofit» cihazı köməyə gəlir. Bitkilərin hissələri bu cihazda qarışdırılır, ondan alınan fitonsidlər otağa
dolur. Hipertoniya xəstəliyinin bütün mərhələlərində palıd yarpaqlarından istifadə etmək olar. İstehsalat
müəssisələrinin otaqlarında da mikrobları məhv etmək üçün «Aerofit» cihazını işlətdikdə yaxşı nəticə
alınır. Gigiyena və profilaktika məqsədilə iynəyarpaqlı ağacların iynələrindən istifadə etdikdə daha
effektli olur. Müəyyən edilmişdir ki, bitkilərin yalnız uçucu xassəli maddələri deyil, onların gövdəsinin,
meyvə və giləmeyvələrinin şirələri də güclü antimikrob, yəni fitonsid xassələrinə malikdir. Odur ki,
bitki şirələri də qiymətli sağlamlıq mənbəyi sayılır. Son zamanlar aydın olmuşdur ki, tünd rəngli meyvə
və giləmeyvələrin şirələri daha çox antimikrob xassəsi daşıyır. Bu istiqamətdə aparılan təcrübələr
göstərmişdir ki, qırmızı və qara üzüm sortları ağ üzümə nisbətən qırmızı
çuğundur isə ağ çuğundura
nisbətən mikrobları daha tez məhv edir. Bu cəhətdən qaragilə və qara qarağat giləmeyvələrinin şirəsi
daha üstün yer tutur. Yeyinti sənayesində ərzaqları uzun müddət xarab olmaqdan qorumaq üçün də
fitonsidlərdən istifadə olunur. «Fitonsidli» kağızlara bükülmüş alma, armud, limon, mandarin və s.
meyvələr 1,5-2,5 dəfə az xəstəliyə tutulur. Məşhur torpaqşünas V.V.Dokuçayev apardığı tədqiqatlarının
nəticələrindən belə qənaətə gəlir ki, meşə rütubətin etibarlı toplayıcısı, qoruyucusu və ədalətli
paylayıcısıdır (bölüşdürücüsüdür). Yağış suları əvvəlcə ağacların budaqlarına düşür, sonra onlardan
yavaş-yavaş meşə döşənəyinin səthinə axır, oradan da tədricən torpağa keçir və onun dərin qatları ilə
çaylara daxil olur. Bu zaman meşədə səthi axım əmələ gəlmir. Hətta güclü leysanlar zamanı meşəyə
düşən yağışın ancaq 10-15%-i səthi axım yarada bilər. Açıq çəməndə isə yağışın yarıdan çoxu səthlə
axıb gedir. Dağlarda və dərə-təpəli relyef şəraitində su axımının nizama salınmasında meşə xüsusilə
böyük rol oynayır. Qoruyucu meşə zolaqları axını, hidroloji rejimi nizamlayır, mikroiqlimi
yaxşılaşdırır, bitişik əraziləri ziyanlı quru küləklərdən, quraqlıqdan və tozlu tufanlardan mühafizə edir.
H.Ə.Əliyev «Həyəcan təbili» kitabında yazır: «Meşə, su,
var-dövlət, bolluq deməkdir. Ərazisinin
2530%-i meşə ilə örtülü olan bir ölkədə heç vaxt quraqlıq təhlükəsi yaranmaz, tarlalardan daim sabit və
yüksək məhsul götürülür. Elə buna görə də respublikamızda meşələrin sahəsini genişləndirməyə böyük
ehtiyac var» (səh. 25). Meşə planetin biosferində və onun atmosferinin tərkibində gedən təbii proseslərin
nizamlanmasında sabitləşdirici funksiyanı yerinə yetirir. Hərtərəfli əhəmiyyətinə baxmayaraq bütün
dünyada meşələr məhv edilərək kənd təsərrüfatı bitkiləri və otlaq sahələrinə çevrilir, geniş ərazilərdə
yanğınlara məruz qalır. Hazırda planetimizdə qlobal miqyasda meşəsizləşdirmə baş verir (cədvəl 19.1).
Meşələrin məhv edilməsi lokal, regional və qlobal səviyyələrdə iqlimin dəyişməsinə, bitki örtüyünün və
heyvanat aləminin bioloji müxtəlifliyinə neqativ təsir göstərir. Meşəsizləşdirmə karbon qazının udulma
kanallarının itməsinə, enerji, su, qlobal bioloji tsiklin biogen elementlərinin dövranının dəyişməsinə
səbəb olur, atmosferin kimyəvi tərkibinə təsir göstərir. Meşəsizləşdirmə biosferin davamlığını aşağı
salır, daşqınların, sellərin, su eroziyasının, tozlu tufanların, quraqlıq və quru küləklərin dağıdıcı gücünü