Ekologiya lotinda p65

11
I  bo‘lim.  UMUMIY  EKOLOGIYA
1-bob. ORGANIZM — TIRIK YAXLIT TIZIM SIFATIDA
Gen, hujayra, a’zo, organizm, populatsiya,
uyushma  (biotsenoz)  —  hayot  tuzilmasining
asosiy darajalari hisoblanadi. Ekologiya negi-
zida tabiiy tanlanish omiliga asoslangan orga-
nik olamning evolutsiya nazariyasi yotadi.  Uni
quyidagicha  tasavvur  qilish  mumkin:  yashash  uchun  kurash
natijasida  tabiiy  sharoitga  (muayyan  muhitga)  eng  yaxshi  mos-
lashgan organizmlar yashab qoladi, irsiy rivojlanadi va nasl qol-
diradi. Hayotning paydo bo‘lishi va evolutsiya nazariyasi haqidagi
materialistik  tasavvurlar  faqat  ekologiya  fani  nuqtayi  nazaridan
izohlanishi mumkin. Shu sababli Ch. Darvin evolutsiya nazariya-
sini  yaratgandan  keyin  ko‘p  o‘tmay  E.  Gekkelning  «ekologiya»
atamasi paydo bo‘ldi.
Organizmlarning yashashi va evolutsiyasida muhitning, ya’ni
tabiiy omillarning tutgan o‘rni hech qanday shubha tug‘dirmaydi.
Bu muhit abiotik (jonsiz) muhit deb atalib, uning ayrim qismlari
(havo, suv va boshq.) va omillari (harorat va boshq.) abiotik (jon-
siz) tarkibiy qismlar deb nomlanadi. Biotik (tirik) tarkibiy qismlar
esa tirik moddalar bilan namoyon bo‘ladi. Òirik moddalar abiotik
muhit, ya’ni abiotik tarkibiy qismlar bilan o‘zaro aloqadorlikda
tirik tarkibiy qismlar va muhit — «yaxlit bir butun organizm»dan
iborat muayyan vazifani bajaruvchi tizimlarni tashkil etadi.
Yuqorida  ko‘rsatilgan  tarkibiy  qismlar  biologik  tizimlardagi
hodisalar miqyosi va tashkiliy tamoyillar bilan farqlanuvchi bio-
logik tuzilmalar darajalari ko‘rinishida 1.1-rasmda tasvirlangan.
Unda  tabiiy  tizimlarning  bir-biriga  zinapoyasimon  bo‘ysunib
Birinchi  qism.  NAZARIY  EKOLOGIYA
Biologik
tuzilmalar
darajalari va
ekologiya

---

12
joylashishi aks etgan. Kislorod va vodorodning xossasidan kelib
chiqqan holda suvning xossasini oldindan aytib bo‘lmaganidek,
biologik tuzilmalarning har bir darajasi o‘ziga xos tarzda murakkab
va xilma-xildir.
Ekologiya organizmlar tizimidan ekologik tizimgacha bo‘l-
gan  biologik tuzilmalar darajalarini o‘rganadi. Ekologiyada tirik
organizm tashqi abiotik va biotik muhit bilan o‘zaro aloqador
yaxlit tizim sifatida qarab chiqiladi. Bu holda har bir alohida jo-
nivor yoki o‘simlik — individumlar, bir xil zot yoki navdan iborat
biologik tur ko‘zga tashlanadi. Har bir jonivor yoki o‘simlik, bir
odam ikkinchi odamga aynan o‘xshamaganidek, bir-biridan farq
qiladi. Biroq, ularni tur doirasida ko‘payish qobiliyatini ta’min-
lovchi genofond birlashtirib turadi. Har xil turga mansub zot yoki
navdan nasl qolmaydi.
Har bir alohida jonivor yoki o‘simlik o‘ziga xos xususiyatga ega
bo‘lib, muhit holatiga, uning omillari ta’siriga turlicha munosa-
batda bo‘ladi. Masalan, bir xil nav yoki zotning muayyan qismi
1.1-rasm.  Biologik  tuzilmalar  darajalari.
Modda
Energiya
..........................
U
U
Genlar
Hujayralar
Organlar (a’zolar)
Organizmlar
Populatsiyalar
Uyushmalar (biotsenozlar)
Genetik 
(irsiy)
tizimlar
Hujayrali tizimlar
Organlar
(a’zolar) 
tizimlari
Organizmlar
tizimlari
Populatsiyalar
tizimlari
Ekologik 
tizimlar
(biogeotsenozlar)
U
U
U
U
U
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Biotik tarkibiy
qismlar
+
Abiotik tarkibiy
qismlar
=
Biologik
tizimlar
V
V
V
V
V

---

13
haroratning  ko‘tarilishiga  chidam  bermasligi  va  nobud  bo‘lishi
mumkin, biroq tur populatsiyasi muhitga birmuncha moslashgan
nav yoki zotlar hisobiga yashab qoladi.
Populatsiya  —  muayyan  hududda  nasl  qoldirishga  layoqatli
bo‘lgan bir turga mansub ayrim zot yoki navlar majmuyi. Popula-
tsiyada mahalliy yashash joyi sharoitiga juda yaxshi moslashgan
o‘simlik yoki hayvon turining ayrim guruhlari — ekotiplar farqlanadi.
Biotsenoz  —  muhit  sharoiti  deyarli  bir  xil  bo‘lgan  hududni
egallagan  har  xil  turdagi  mikroorganizmlar,  o‘simliklar  va  hay-
vonlarning  birgalikda  yashaydigan  populatsiyalari  majmuyi.
Muayyan  biotsenoz  egallagan  makon,  ya’ni  ma’lum  hududdagi
atrof-muhit  sharoitlari:  havo,  suv,  tuproq  va  ularning  tagidagi
tog‘  jinslari  majmuyi  biotop  deb  nomlanadi.  Aynan  shu  atrof-
muhitda biotsenozni tashkil etuvchi mikroorganizmlar, o‘simliklar
va hayvonlar hayot kechiradi.
Biotop  organizmlarning  tur  tarkibi  va  ularning  yashash  xu-
susiyatlarini  ham  belgilab  beradi.  Biotopning  tarkibiy  qismlari
muayyan biologik tizimlarni yaratib, o‘zaro bir-biriga faol yordam
ko‘rsatadi. Muayyan hududda o‘zaro modda va energiya almashi-
nuviga ega bo‘lgan va bir-biri bilan bog‘langan abiotik va biotik tar-
kibiy  qismlar  majmuyi  biogeotsenoz deyiladi. Biogeotsenoz chiz-
masi 1.2-rasmda ko‘rsatilgan.
Òirik organizmlarning  bir-biri va ularni o‘rab turgan abiotik
muhit bilan o‘zaro ta’siri muammolarini biologiyaning biogeotse-
nologiya deb nomlangan ilmiy yo‘nalishi o‘rganadi.
Ayni paytda «ekologik tizim» tushunchasi ham mavjud. Eko-
logik tizim — organizmlar majmuyi bilan uning atrofidagi tabiiy
omillar  majmuyi,  ya’ni  keng  ma’noda  umumiy  yashash  joyi
omillari jamuljamligini ifodalaydi. «Biogeotsenoz» va «ekologik ti-
zim»  tushunchalari  mohiyatan  ma’nodoshdir.
Barcha organizmlar ikki katta guruhga bo‘linadi.
Avtotrof organizmlar  — anorganik moddalardan o‘zining ha-
yot  faoliyati  uchun  zarur  bo‘lgan  organik  moddalarni  quyosh
energiyasi hisobiga suvda erigan moddalarni qabul qilish va havo-
dan karbonat angidrid gazini o‘zlashtirish yo‘li bilan hosil qiluvchi

---