Ekologiya lotinda p65
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
17 Osimliklar ontogenezida osish, rivojlanish (yetuk organizm) va qarish (fiziologik jihatdan biosintezning susayishi va olish) bosqichlari farqlanadi. Muhitning kimyoviy, yoruglik yoki issiqlikdan ifloslanishi natijasida ontogenez jarayonlari buzilishi va mayib-majruhlik paydo bolishi yoki organizm halok bolishi mumkin. Organizmlarning hozirgi kundagi ontogenezi ularning uzoq evolutsiya davomida tarixan rivojlanishi filogenez natijasida vujudga kelgan. Shu asosda biogenetik qonun quyidagi maz- munda shakllantirilgan: istalgan organizmning ontogenezi maz- kur tur filogenezining qisqa va londa takrorlanishidir. Hozirgi kunda Yer sayyorasida organizm- larning 2,2 mln.dan ortiq turi mavjud. Malumki, organik dunyo azaldan hayvonlar va osimliklarga bolinadi. Yer sayyorasining mu- ayyan hududidagi osimlik organizmlari majmuyi flora deb, hayvon organizmlari majmuyi esa fauna deb ataladi. Muayyan hududda (mintaqa, tuman va h.k.) yashovchi, tarixan shakllangan flora va fauna majmuyi biota deb ataladi. Bu atama- lardan amaliyotda keng foydalaniladi. Masalan, gulli osimliklar florasi, qushlar faunasi, tuproq biotasi va h.k. Quyida organizmlar tasnifiga muvofiq, flora va faunaning umumiy tavsifi keltiriladi. Prokariotlar bir hujayrali yadrosiz organizmlar bolib, taxminan milliard yil oldin paydo bolgan eng qadimgi jonzot- lardir. Hozirgi kunda ularning 5 mingga yaqin turi malum.Ularga viruslar, bakteriyalar va ayrim suvotlari mansubdir. Prokariotlar ichida bakteriyalar eng kop tarqalgan. Bakte- riyalarning ayrimlari avtotrof (masalan, kokimtir bakteriyalar) hisoblanib, oltingugurt asosidagi xemosintez hisobiga organik modda hosil qiladi. Bakteriyalarning aksariyati geterotrof (sap- rotroflar, redutsentlar) bolib, parazit shakllari osimliklar, hay- vonlar va odamda turli kasalliklar keltirib chiqaradi. Bakteriyalar asosan tuproqda keng tarqalgan 1 gr tuproqda 100 milliondan 2 milliardgacha uchrashi mumkin. Ular tuproqda Organizm tizimlari va yer biotasi 18 turli vazifalarni bajaradi: chirituvchi, azot toplovchi va h.k. Bak- teriyalar orasida aerob va anaerob shaklda hayot kechiruvchilar mavjud. Bakteriyalar tuproq eroziyasi tufayli suv havzalariga tushadi. Suv havzasining qirgogida 1 ml suvda 300 minggacha, markazida esa 200 minggacha bakteriya bolishi mumkin. Bakteriyalar at- mosfera havosida nisbatan kam, tuproq osti qatlami litosferada birmuncha keng tarqalgan: yer postida 1000 m chuqurlikda ham uchrashi mumkin. Kok-yashil suvotlari oz tuzilishiga kora, bakteriya hujay- rasiga oxshaydi. Ular, asosan, chuchuk suv havzalari yuzasida yashaydi. Ularda kechadigan metabolizm jarayonining mahsuli azotli birikmalar bolib, boshqa suvotlarining rivojlanishiga im- kon yaratadi. Kok-yashil suvotlari muayyan sharoitda «gullab», suvni, shu jumladan, suv quvurlarini ifloslantirishi mumkin. Eukariotlar hujayrasida yadrosi bolgan organizmlar bolib, ularga yuksak osimliklar, kop hujayrali hayvonlar, zamburuglar, amyobalar mansubdir. Eukariotlar ichida eng kop tarqalgani osimliklar bolib, ularning taxminan 300 ming turi mavjud. Osimliklar organik moddalar hosil qiluvchi yagona orga- nizmlardir. Ular tomonidan hayvonot dunyosi uchun oziq mah- sulotlari yaratiladi. Suvotlari suvda erkin suzib yoki qaysidir asosga yopishib yashovchi osimliklar guruhidir. Suvotlari fotosintez jarayoni vujudga kelgan dastlabki organizm hisoblanadi. Quruq- likda yashovchi yuksak osimliklar oziq moddalarni tuproqdan oladi va fotosintez tufayli organik moddalar hosil qiladi. Lishayniklar, moxlar, paporotniksimonlar va gulli osimliklar landshaftlarning muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ular ichida gulli osimliklar (250 mingdan ortiq turi) ustunlik qiladi. Quruq- likdagi osimliklar kislorod ishlab chiquvchi va atmosferani kis- lorod bilan boyituvchi asosiy manba hisoblanadi. Zamburuglar xlorofillsiz tuban osimliklar bolib, faqat tayyor organik moddalar bilan oziqlanadigan geterotrof organizmdir. Ularning 100 mingdan ortiq turi mavjud. Barcha zamburuglar- ning tortdan uch qismi osimlik chirindilari bilan oziqlanadi- 19 gan saprofit hisoblanadi. Ayrim zamburuglar osimlik va hay- vonlarda parazitlik qiladi. Hayvonlar shakli va olchamiga kora har xil bolib, ularning 1,7 mln.dan ortiq turi mavjud. Hayvonlar geterotrof, konsument organizm hisoblanadi. Ular ichida bogimoyoqlilar, molluskalar va umurtqalilar turlar soni boyicha peshqadamlik qiladi. 1. Biologik tuzilmalarning qaysi darajalari ekologiyaning organish obyekti hisoblanadi? 2. Biotsenoz va ekologik tizim ortasida qanday oxshashlik va farqlanishlar mavjud? 3. Organizmlar oziqlanish manbasi xususiyatlariga kora qaysi guruhlarga bolinadi? 4. Organizmning atrof-muhit bilan ozaro tasirida adaptatsiya (moslashish) qanday ahamiyatga ega? 5. Yer biotasi uchun avtotrof organizmlarda kechadigan metabolizm ja- rayoni qanday ahamiyat kasb etadi? 6. Biogenetik qonunning mohiyati nimadan iborat? 7. Organizmlar nima uchun tasniflanadi? 8. Biota qaysi organizmlar majmuyidan iborat? 9. Prokariot va eukariot organizmlarga misollar keltiring. 10. Quruqlikda eng kop tarqalgan organizmlarga misollar keltiring. 2-bob. ORGANIZM VA MUHITNING OZARO MUNOSABATI Yashash muhiti organizm yashayotgan joydagi abiotik va biotik sharoitlar majmuyi. Yashash muhitining xususiyatlari doimo oz- garib turadi va har bir organizm yashab qolishi uchun bu ozgarishlarga moslashadi. Yer biotasi tomonidan quyidagi uch asosiy yashash muhiti ozlashtirilgan: suv muhiti, quruqlik-havo muhiti va litosfera- ning yuza qismida joylashgan tog jinslari bilan birgalikda tup- roq muhiti. Biologlar tomonidan kopincha tortinchi yashash muhiti, yani parazitlar va simbiontlar joylashgan tirik orga- nizmlar ham ajratib korsatiladi. ? NAZORAT SAVOLLARI Yashash muhiti va ekologik omillar haqida tushuncha Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|