Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish: organizm va muhit

Организмнинг яхлит тирик тизим сифатида ривожланиши
Organizm – jonsiz materiyadan farq-lanib turuvchi xususiyatlar majmuiga ega bo‘lgan tirik tana; yopiq tuzilmali, o‘zini o‘zi boshqaruvchi va muvofiqlashtiruvchi, modda va energiya almashi­­nuvi ochiq, bo‘ysunishi bo‘yicha tartiblashgan biologik tizim; har qanday tirik mavjudot; barcha ekologik tizim-larning zaruriy tarkibiy qismi. Barcha tirik organizm­larga ha­rakat qilish, ta’sirlanish, o‘sish va rivojla­nish, ko‘­payish, nasl qoldirish hamda yashash muhitiga moslashish – adaptatsiya xosdir.
Organizm abiotik muhit bilan o‘zaro aloqada bio­­­logik tuzilma-larning quyi darajalari, ya’ni gen, hujayra, to‘qima, organ va organ-lar tizimini o‘z ichiga olgan yaxlit tirik tizim sifatida namoyon bo‘ladi (1.3-rasm).
Barcha tirik organizmlarga moddalar almashinuvi yoki birtalay kimyoviy reaksiyalar bilan kechadigan metabolizm jarayoni xosdir. Organizm metabolizm tufayli modda va energiya bilan ta’min­lanadi. Bun­day reaksiyalarga fotosintez yoki nafas olish jarayoni misol bo‘ladi. Ma’lumki, fotosintez jarayonida quyosh energiyasidan tashqa-ri karbonat angidrid (CO₂) va suv (N₂O) ishtirok etadi:

6СО₂ + 6Н₂О --- - - - - С₆Н₁₂О₆ + 6О₂
яшил ўсимлик
С₆Н₁₂О₆ – энергияга бой бўлган глюкоза молекуласи (органик бирикма, моносахарид).

Қуёш энергияси

6SO₂ + 6N₂O xlorofil S₆N₁₂S₆ +6O₂ 674 kkal energiya

Xemosintez jarayoni bakteriyalarning avtotrof oziqlanish usuli bo‘lib, bunda anorganik birikmalarning oksidlanishi natijasida ajralib chiqadigan kimyoviy energiya hisobiga karbonat angidriddan (CO₂) organik moddalar hosil bo‘ladi. Boshqacha aytganda, xemosintez – bakteriyalarning noorganik birikmalarning oksidlanishi hisobiga karbonat angidridni o‘zlashtirishiga asoslangan oziqlanish turi.
Organizmdagi moddalar almashinuvi katalizator (reaksiyani tez-lashtiruvchi yoki sekinlashtiruvchi modda) vazifasini bajaruvchi alo-
hida oqsilli moddalar – fermentlar ishtirokida amalga oshadi.
Organizmda kechadigan har bir biokimyoviy reaksiya ayrim ferment nazoratida, fermentlar esa ayrim genlar nazoratida bo‘ladi. Genning o‘zgarishi, ya’ni mutatsiyasi fermentlar o‘zgarishi oqibatida biokimyo-viy reaksiyalar o‘zgarishiga olib keladi.
Metabolizm jarayoniga kofermentlar deb ataluv-chi yirik molekulalarning bir qismi bo‘lgan vitamin-lar (darmondorilar) – bar-cha organizmlarda moddalar almashinuvi uchun zarur bo‘lgan moddalar yordam be-radi. Vitaminlar etish-mas­ligi turli kasallik-larga, ya’ni moddalar alma-shinuvi buzilishiga olib keladi.
Metabolizm jarayoniga organizmda hosil bo‘ladi-gan gormonlar deb ataluvchi o‘ziga xos kimyoviy modda-lar ham zarur bo‘ladi. Ular metabolizmning kimyoviy muvofiqlashuvini amalga oshirib, organizmga, masa-lan, odamning asab tizimiga ko‘maklashadi.
Organizmda ifloslantiruvchi moddalar va nurlanishlar ta’sirida gen-hujayra tizimlari buzilishi yoki fermentlarning ta’siri chekla­nishi mumkin. Bu esa kasallanish, ba’zan o‘li­mga olib keladi.
Organizmlar hayoti turlicha jadallik bilan kechadi. Organizmning tug‘ilishidan to umrining oxirigacha birin-ketin sodir bo‘ladigan va morfologik, fiziologik, biokimyoviy o‘zgarishlar bilan kechadigan individual rivojlanishi ontogenez deb ataladi.
Har bir organizm ontogenetik rivojlanishning bir necha bosqich-larini bosib o‘tadi. Jinsiy yo‘l bilan ko‘payadigan organizm­larda pusht (murtaklik), pushtdan (murtakdan) keyingi va voyaga etish bos-qichlari farqlanadi. Hayvonlarda rivojlanish davrlari turli shakl-larda namoyon bo‘ladi, masalan, lichinkasiz (jo‘ja – tovuq) va lichinkali (itbaliq – qurbaqa) rivojlanish.
O‘simliklar ontogenezida o‘sish (murtaklik, kurtaklik), rivojla-nish (etuklik, ko‘payish) va qarish (nobud bo‘lish) bosqichi farqlanadi.
Atrof-muhitning ifloslanishi tufayli ontogenez jarayoni buzi-lishi va turli kasalliklar (mayib-majruhlik) vujudga kelishi yoki organizm halok bo‘lishi mumkin.
Organizmlar ontogenezi ularning evolyusiya davomida tarixiy rivojlanishi – filogenez tufayli ro‘y beradi. Filogenez asosida biogenetik qonun shakllangan: har bir organizmning ontogenezi maz­kur tur filogenezining qisqa va lo‘nda takrorlanishidir.