ƏlaqəLƏRİNDƏ M. Ə. RƏSulzadəNİn rolu
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
111 rəĢadət göstərdiklərini oxuduğumuz kimi, bu tatarların milli leh hərəkatında da çalıĢqan bir surətdə iĢtiraklarını öyrənirik. Öyrənirik ki, Rusiyaya qarĢı Lehistan istiqlalını geri almaq məqsədilə aparılan qanlı qiyamlarda Lehli müsəlmanlar da iĢtirak eyləmiĢ və nəhayət milli qəhrəman böyük MarĢal Pilsudskinin təĢkil etdiyi istiqlal hərəkatında da sayğılı bir yer tutmuĢlardır. 1920-ci ildə qızıl Rusiyaya qarĢı yapılan istiqlal hərbində xüsusi olaraq yaradılan tatar alayı vasitəsi ilə iĢtirak etdiklərindən yana, bu tatarlar arasından MarĢal ilə bərabər gizli çalıĢma dövründə iĢləyən müsəlmanlar da olmuĢdur. Bunların baĢında Pilsudskinin xətirini çox istədiyi "Qara Mihal” adı ilə tanınan Ġsgəndər Sulkeviç gəlməkdədir. 1920-ci ildəki istiqlal hərbində ölən bu qəhrəmanın cəsədi mərhum Pilsudskinin vəsiyyətinə görə bu günlərdə paytaxtda dəfn edilmək üçün VarĢavaya götürüləcəkdir" (144, s. 365). Məqalədə çox maraqlı tarixi faktlara toxunulur. PolĢa ilə müsəlmanların, türklərin əlaqələri tarixinin öyrənilməsində ortalığa ciddi mənbələr qoyulur. M. Ə. Rəsulzadənin tarixi məqalələrində çox ciddi faktlara rast gəlmək mümkündür. M. Ə. Rəsulzadə qeyd edir ki, Litva türkləri PolĢanın əsgər və milli istiqlalı tarixində sadə izlər buraxmaqla qalmamıĢ, eyni zamanda böyük PolĢa ədiblərinin əsərlərində də ideal bir obraz olaraq təsbit edilmiĢdir. Böyük PolĢa ədibi Senkeviçin idealizə etdiyi Səlim Mirzə Tiri haqqında "Roçnik" bizə canlı məlumat verməkdə və bir rəvayətə dayanaraq, digər PolĢa ədibi Mitskeviçin nəslən bir türk olduğunu da qeyd etməkdədir. Müəllif açıqlayır ki, bu türklərin sayı səkkiz-on mindən bir qədər artıqdır və onları digər polyaklardan ayıran Ģey yalnız özlərini müsəlman olaraq hiss etdikləri və qəhrəman bir nəslə mənsub olduqları haqqında bəsləməkdə olduqları xatirədir. Çünki öz dillərini unutmuĢlar və yaĢayıĢ etibatı ilə tamamilə polyaklaĢmıĢlar. Əksəriyyətinin Vilna və Rusiya hüdudlarında yaĢayan bu müsəlmanların PolĢada mühüm mövqeləri vardır. Özlərinin ayrıca məscidləri və nəĢriyyatları olan bu insanlar dövlət tərəfindən tanınmıĢ bir müfti vasitəsilə idarə olunur. Müftiliyə PolĢa hökuməti tərəfindən hər cür yardım göstərilir. Bildirilir ki, PolĢa prezidenti Mositski Vilnada olarkən müsəlman məscidini də xüsusi olaraq ziyarət etmiĢdir. PolĢalı müsəlmanların bu yeni yurdlarından məmnun olduqları özləri tərəfdən daim etiraf olunur. M. Ə. Rəsulzadə məqaləsində göstərir ki, PolĢa Cümhuriyyətinin elm və məmurluq sahəsində də polĢalı ınüsəlmanlar vardır. Həmin müsəlmanlar PolĢa kültürünə qarıĢıb qərbləĢsə də, "ruhən Ģərqli qalıb" digər din qardaĢları ilə mənəvi rabitəni unutmamıĢlar. M. Ə. Rəsulzadənin yazdığı kimi: "Xarici qərbli, daxili Ģərqli qalan bu kiçik zümrənin böyük misyonu isə "gəldikləri qərbli Lehistan ilə vaxtı ilə çıxdıqları Ģərqi, islam dünyası arasında rabitə (vasitə) olmaqdır" (144, s. 112 366). Həqiqətən də, Rusiyadakı milli türk hərəkatlarında və onların siyasi müqəddəratlarının həlli iĢlərində polĢalı müsəlman ziyalıların çox dəyərli xidmətləri olmuĢdur. Onların nümayəndələri Rusiya müsəlmanları tərəfindən çağırılan Nijni-Novqoroddakı Ġslam Konfransından baĢlayaraq Rusiya inqilabı baĢlanarkən tatar alaylarının təĢkilində, Krım və Azərbaycan Cümhuriyyətlərinin qurulmasında mühüm rol oynadılar. Bununla əlaqədar M. Ə. Rəsulzadə yazırdı: "Bakıda istilaçı bolĢeviklər tərəfindən edam olunan general Süleyman Mirzə Sulkeviç hərbiyyəmizin Ģefi idi. Eyni zamanda o, Krım hökumətinin də baĢında olmuĢdur. Kerenski hökuməti zamanında tatar əsgərlərini milli alay Ģəklində ilk olaraq təĢkil edən də özü olmuĢdur. Sonra digər bir çox lehli müsəlman ziyalıların Krımda, Kazanda və Azərbaycanda milli məmurluqlarda çalıĢdıqları məlumdur. Bunlardan bu gün Lehistan Cümhuriyyəti daxilində də ən yüksək məmurluqlarda olan Kriçinski qardaĢların (Olqred və Arslan bəylər) Azərbaycandakı hizmətlərini və tutduqları mövqeləri hamımız bilirik". (144, s. 366). M. Ə. Rəsulzadə L. N. Kriçinskinin bir məqaləsinə istinadən bildirir ki, polyak W. Kosçivezkonun 1858-ci ildə yazdığına görə o illərdə Bakıdan PolĢaya Mirzə Kazım MəĢədi Abdulla oğlu adında bir "tatar" gəlmiĢdi. Bu adam VarĢavada 18 il yaĢamıĢdı. Mükəmməl olaraq polyakca və rusca öyrənmiĢ, almanca da oxumağı bacarırımıĢ. Ən yaxĢı bildiyi və əhatə etdiyi dillər isə ərəbcə və farsca imiĢ. Bu dillərdə o, gözəl Ģerlər də yazırmıĢ. VarĢavanı təsvir edən Ģerləri daha təqdir olunasıdır. Mirzə Kazım bəy polyakca bir-iki dini qəsidə də yazmıĢdır. Həmin qəsidələr W. Kosçivezkonun 1858-ci ildə VarĢavada nəĢr etdiyi bir kitabda dərc olunub, M. Ə. Rəsulzadə məqaləsini belə yekunlaĢdırır: "Roçnik"in bizdə yaratdığı dərin təsir və özünə qarĢı cəlb etdiyi səmimi təsir üzərində düĢünərkən mülhəm olduğumuz bu fikri, illiyin müqtədir və talant sahibi müdiri, dostumuz Arslan bəy Kriçinskini məqbul görürlərsə, bu xüsusda özünə hər türlü mənəvi yardımda olacağımıza qətiyyətlə əmin ola bilirlər; zira ki, Lehistan kimi Rusiya istibdadı altından çıxaraq yenidən dirilən, dərddən anlar. Bir dövlətin ən parlaq kitab mağazalarında yer tutduğuna Ģübhə olmayan bu əsər səhifələrində, millətlərinin tarixi, ədəbiyyatı, ictimaiyyət, iqtisadiyyat və siyasətləri haqqında əsaslı məlumat verməyi Rusiya məhkumu türk və müsəlman millətlərin nümayəndələri özləri üçün mənəvi bir borc sayarlar. "Roçnik" isə böylə bir qardaĢlıq münasibətindən bizə elə gəlir ki, ancaq qazanır və giriĢdiyi vasitəçilik vəzifəsini də real surətdə etmiĢ olur” (144, s. 367). Qeyd edək ki, "Roçnik Tatarski" məcmuəsinin BaĢ redaktoru Arslan Nayman Mirzə Kriçinski idi. Redaksiya heyətinə isə aĢağıdakılar daxil idi: Mustafa Aleksandroviç (Qahirə müxbiri), Arslan Nayman Mirzə Kriçinski (Qdınya), Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|