ƏlaqəLƏRİNDƏ M. Ə. RƏSulzadəNİn rolu
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
116 qala 400 il keçir. Uzun sürən bu istilanın nə qədər qanlı dəhĢətlərlə baĢladığını diksinmədən xatırlamaq mümkün deyildir. Qədim Bulqar mədəniyyəti və Altın Ordu ənənələrinə varis olan türk və müsəlman Kazanda qaniçən Ġvanın vəhĢi varisləri daĢı-daĢ üstünə buraxmamıĢlardı: tatar aristokratiyası tamamilə məhv edilmiĢ, Ģəhərlər dağıdılmıĢ, kəndlər alınıb ruslara verilmiĢdir. ġəhər mədəniyyətindən, yüksək təbəqələrdən və oturduğu ata-baba torpaqlarından edilən Kazan türkünün dini xüsusən hücuma məruz qalmıĢdı. "KreĢen" deyilən bu cəbhə xristian olanların macərası qədər bir faciə təsəvvür edilə bilməz. Felən müsəlman, rəsmən xristian olaraq keçinmək məcburiyyətində qalan bu zavallıların çəkdikləri ruh əzabını xalqınm siyasi yolbaĢçısı olduğundan daha əvvəl tanınmıĢ ədibi sayılan sayğılı dostumuz Ayaz bəy (Ayaz Ġshaqi - N.Y.) ürək yaxan qələmlə təsvir etmiĢdi. "KreĢenlər" - tarixi Kazan faciəsini canlı olaraq təsvir edən bir rəmzdir. Çar rejimi düĢər-düĢməz "KreĢenlər" həmin müsəlman olmuĢlardı. Çarlıq tərəfindən ruslaĢdırmaq istənilən millətlər də bu "kreĢenlər" kimi əski siyasi dinlərinə, yəni milli hürriyyət və istiqlallarına qovuĢmağa qalxdılar. Bunlar arasın- da ən ümidsiz bir vəziyyət və Ģərait içində olan bəlkə də Kazandı. Belə olduqda Ġdil-Ural adı altında Kazan elinin məhvinə çalıĢıldı. 20 illiyini təsid etdiyimiz Ġdil-Ural Millət Məclisinin açılması iĢdə bu vananın hadisəsidir". (165, s. 221) M. Ə. Rəsulzadənin çıxıĢında çox maraqlı tarixi faktlar açıqlanırdı. Müəllif qeyd edirdi ki, Kazan tatarları öz milli dini varlığı üçün qanlı savaĢlar aparmıĢdır. Birinci Dünya hərbindən əvvəl onlar da Rusiya əsarətində qalan digər türk xalqları ilə birgə milli-mədəni hüquqların əldə edilməsi üçün azərbaycanlılarla da iĢ ortaqlığı qurmuĢlar. Müəllif qeyd edirdi ki, istər 1905-ci ildə "Müsəlman Ġttifaqı" dövründə, istərsə də 1918-ci ildəki proseslərdə, milli iĢlərdə və siyasi müharibələrdə onlar Azərbaycan ziyalılarını öz nümayəndələri ilə birgə gördülər. Bizim azərbaycanlılar da, onlar kimi eyni taleyi yaĢamaq məcburiyyətində qalıblar. Çətin və ağır günlərdə hər iki xalq qardaĢcasına bir səmimiyyətlə bir-birlərinə kömək etmiĢlər. M. Ə. Rəsulzadə çıxıĢında xatırladır ki, Birinci Dünya müharibəsi zamanında qırğına məruz qalan Acar müsəlmanları üçün Bakıda təĢkil olunan yardım cəmiyyətinə Ġdil boyunun ən ucqar kəndlərındən ianələr göndərilmiĢdi. Eyni zamanda Kerenski dövründə Türkiyə hüdudundan qayıdan pozğun rus əsgərləri hər bir xidmətdən məhrum olan Qafqaz müsəlmanlarını təhqir edərkən tatar əsgərlərinin olduğu u Əsgəri ġura"nın verdiyi qəti bəyanat ciddi hadisəyə çevrilmiĢdi. M. Ə. Rəsulzadə çıxıĢında xatırlayır ki, Bakı qəzetlərində müxbirlik edən millətçi tatar jurnalisti olan, sonradan bolĢevik istilası dövründə "müsavatçı" adı ilə 117 ittiham edilən mərhum Zərif əfəndinin xatirəsi bizə əzizdir və onun adı Azərbaycan istiqlalı uğrunda Ģəhid gedənlərin arasındadır. Bu mənada M. Ə. Rəsulzadə bildirirdi ki, müqəddəratımız birdir: çarlığa qarĢı eyni mücadilədə idik. Qızıl çarlıqdan baĢqa bir Ģey olmayan bolĢevizmə qarĢı da eyni mücadiləni aparmaqdayıq! Müəllif vurğulayırdı ki, çar istilasının uzun sürməsinə baxmayaraq, bu qəddar rejim nə sizdə Ģanlı Kazan tarixini, nə də bizdə ġeyx ġamilin məĢhur qazavatı ilə yüksək əsərini tapan istiqlal fikrini unutdura bilmədi. Eyni zamanda bolĢevizm də bu millətləri milli idealdan ayırmağı bacarmadı. Hər iki xalqın amansız düĢmənlə eyni məzmunlu mübarizə apardığını bildirən M. Ə. Rəsulzadə, 20 il əvvəl Azərbaycanın da eyni tarixi yaĢadığını toplantı iĢtirakçılarına çatdırırdı. M. Ə. Rəsulzadə çıxıĢını belə yekunlaĢdırırdı: "DüĢmənin bir az əvvəl etdiyi 20 illik zəfər yubileyi heç də bizi məyus etməsin. Bu bayramın nə kimi terror və qan içində keçdiyini bilməmiĢ deyilik. Sovetlər Birliyindəki 11 rəisi cumhurdan həmən həpsinin milliyyətçilik və Sovetlər Ġttifaqını parçalamaq töhməti ilə ittiham və qismən də qurĢuna düzüldüklərini bildikdən sonra, məruf kommunistlərlə, qızıl ordu marĢallarının eyni ittiham ilə öldürüldüklərini hesaba qatması belə həqiqi zəfərin bolĢeviklərdə deyil, bizlərdə olduğunu cəsarətlə deyə bilərik. Bəli, qardaĢlar! Müzəffər olan onlar deyil, bizik. Mənəvi zəfər bizdədir. Seyr etdiyimiz siyasi əlamətlər qızıl çarlığın çökəcəyi müqəddəs günləri bizə müjdəlləyir. Yetər ki, biz yıxılmadan və sarsılmadan yürüyəlim; Ģübhəsiz məqsədə nail olacaq, məmləkətlərimizin xilas günlərini mütləq görəcəyik!.. Bir an əvvəl bu məsud günə qovuĢmamızı təmsil etdiyim Azərbaycan, ġimali Qafqaz və Gürcüstandan, birləĢik Qafqaz Konfederasiyası adından təmənna edərəm! YaĢasın müstəqil Ġdil-Ural!" (165, s. 223). Qeyd etdiyimiz kimi, M. Ə. Rəsulzadə VarĢavada "Prometey" klubunun toplantılarında da fəallıq göstərirdi. Burada aparılan tarixi, siyasi müzakirələrdə onun fikirləri maraqla qarĢılanırdı. Belə toplantılardan biri də 1938-ci ilin aprelin 7-də keçirildi. Əsas məruzəçi olan tanınmıĢ polyak alimi V. Bonçkovski "Yeni çağların ruhu haqqında" mövzusunda çıxıĢ etdi. V. Bonçkovskinin məruzəsi böyük bir dövrü və maraqlı tarixi əhatə edirdi. Məruzədən sonra ciddi müzakirələr baĢladı. Müzakirələrdə E. Braun (VarĢavadakı aylıq "Zet" məcmuəsinin müdiri), M. Ə. Rəsulzadə (Azərbaycan Milli Hərəkatının lideri), Ayaz Ġshaqi (Ġdil-Ural Milli Hərəkatının lideri), J. Çarnetski ("Przeqlad Katoliçki" məcmuəsinin siyasi müdiri, PolĢadakı "Salibi Əhnər" cəmiyyətinin təbliğat Ģefi), B. Bilatti ("Prometey" klubunun Ġdarə katibi) və baĢqaları mövcud problemlə bağlı fikirlərini bildirdilər. M. Ə. Rəsulzadə çıxıĢını bu sözlərlə baĢladı: "Əsrin ruhundan bəhs edilir. Və bu XIX əsrin ruhuna qarĢı tutulur. Məruzəçiyə görə bu Fransa inqilabı ilə baĢlayıb, Rusiya inqilabı ilə tamamlanan bir hərəkatdır. XIX əsri və onun mədəniyyətin hər Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|