Əliçilik və

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

91

proses`idi. Yüzillərlə yığılmış enerji dışarıya vurdu, dünyanın siyasi 

xəritəsi yenidən cızıldı.

 

Yeni dünyagörüşünün daşıyıcıları, insani diqqət mərkəzinə aldı. 

«Humanizm» meydana çıxdı, onlar katolik kilsəsinin insan 

fəaliyətini və təfəkkürünü nizarətə almasını rəd edirdilər. Bu dövrdə 

martin luter incili almancaya çevirdi (1522-42), alman kilsəsi 

yarandı, alman ədəbiyatı  və  təhsil sistemi ortaya çıxdı. Bundan 

sonra avropanın başqa ölkələrində  də millət quruculuğu sürəci 

başladı. 

 

-Maraqlıdırkı, ağqoyunlu hökəmədarı uzun həsən, quran`ı türkcə yə 

çevirmək  əmri verməsi bu hadisə  lərdən  əvvəl başlamışdı. 15ıncı 

yüzil Azərbaycan və anadoluda türkcənin yayılmasının və 

inkişafının yeni dövrüydü. Bu dilin dövlət həyatında,  ədəbiyat və 

elmdə rolu artmışdı. Cahanşah qaraqoyunlu, uzun həsən`ın oğlu, 

sultan yəqub farsca yanaşı türkcə  də  şeirlər yazmışdı. Azərbaycan 

türkləri, ağqoyunlu və qaraqoyunlu dönəmi yeni millət halına 

gəldilər və Azərbaycan türklüyü adına impratorluq qurdular. 

 

Avrupaya tay, Azərbaycanda da həman dövrdə  təxminən eyni 

proseslər baş verdi. Burada da məzhəb bölünmələri, sonralar böyük 

nəticələrə  nədən olacaq sürəcin  əsasını qoydu. Ancaq avropanın 

əksinə olaraq Azərbaycanda 15ıncı yüzil dinin rolunun ifrat dərcə də 

artdı, və etnik proseslərə yön verərək Azərbaycanın gələcəyinin 

dəyişməsinə səbəb oldu. 

-Ağqoyunlu impratorluğunda xalq arasında xəlvətiyə, nurbəxşiyə, 

nəqşbəndiyə, bayramiyə kimi ocaqlar və  şiə  məzhəbli səfəvilər 

yayqınıydılar.

 

-İslam dünyasında geniş yayılmış  və türklər arasında  ən çox 

tərəfdarı olan təriqətlərdən biri xəlvətiyə idi. Bu təriqət adını, 

məənaca «heç kəsin olmadığı bir halda və yerdə allah iylə  mən 

danışalım» anlamına gələn «xəlvət» sözündən almışdır.

 

Xəlvətiliyin görkəmli numayəndəsi şeyx gülşəni öz əslini oğuzxana 

bağlayırdı, ama sünnü səfi ailəsi  şiəliyi qəbul etədikdən sonra, 

---

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

92

əsllərini 21-ci nəsildə yeddinci şiə imamı, h. Musa kazimə, 26-cı 

nəsildə isə imam əliyə bağlayırdılar. Halbukı bu məsələni xususi 

araşdırmış  tədqiqatçılara görə, səfi ailəsinin seyidliklə, Peyğəmbər 

nəsli iylə heç bir əlaqəsi olmamışdır.

 

Bu dönəm Azərbaycan türkləri impratorluqların genişəltmək üçün 

böyük tarixi yanlışlığa düşədülər və farsçı zeydi məzhəb kəsimlərin 

əliylə eyitilmiş şah ismayıl`ın vasitəsiylə və sonuclarına varmadan, 

əski sasanlı kültürünə üz gətirirlər və farslarla birləşərək osmanlı 

dövlətinin qabağında durmağı amacladılar. 

3-4-şiəliyin Azərbaycanda qurulması

 

şiəliyi hökümət siyasətinə çevirən önəmli hakimlərdən səfəvi  şahı 

şah ismayıl idi, o dönəmi tanımaq üçün qısaca o dövrdəki tarixə 

nəzər salmaq lazimdi.

 

 

3-4-1-ağqoyunlu impratoluğu

 

-uzun həsn ağqoyunlu impratoluğunun başçısıydı, miladi 1467 

ilində (günəş 846) onunla qaraquıunlu şahı cahanşah arasında savaş 

başlayır, cahanşah öldürülür və qaraqoyunlu höküməti sona çatır, 

onların topraqları uzun həsənə yetirir və özünü ağqoyunlu 

impratoluğunun  şahı elam edir, 847 də  təbrizə  gəlir və oranı 

başknəd seçir, o zaman teymurlu ailəsinin son şahı  əbusəid, 

xorasanda hakimiydi, o Azərbaycan topraqlarını, teymurilər 

hökümətinin mirası kimi sanaraq, uzun həsən əleyhinə savaş açır və 

muğan da yenilərək öldürülür.

 

Həman zaman sultan hüseyn bayqra qorqan`ın  əmiriydi,  əbusəid 

öldürülərkən, xorasan bölgəsində güc boşluğu yaranır və sultan 

hüseyn bayqra özünü şah elam edir, demək olar bölgə də bu şəxs ilk 

şiə məzhəb olaraq, özünü şah elam etmişdi. Qorqan əmiri zeydi şiəsi 

olaraq mötəzilə  məzhəbinə inanırdı, onlar yalnız  əli, həsən və 

hüseyn`i imam tanıyırdılar və  əsna  əşəri imamlarının qalanlarını 

imam tanımazdılar.

 

Uzun həsən`in ilərləməsiylə, trabzon bölgəsində məsihi bir tayfanın 

başçısı, qızı katrina`nı uzun həsənə verərək, onun yardım iylə, 

---

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

93

osmanlı höküməti qarşısnda qorunmaq istəyirdi, vəli türlü 

olaylardan dolayı osmanlılarla onların arasında ixtilaf çıxır və 

birsıra ailə üzvləri öldürülür. Katrina Uzun həsənlə bu şərtlə anlaşır, 

o dinində azad olsun, və bu üzdəndə öziylə keşiş və özəl qulluqçular 

gətirir, həm amod şəhrində  və sonrada təbriz  şəhrində  təntənəli 

kilisə düzəldir.

 

-Bu olaylar üz verən dönəm, osmanlıların bir sıra təzyiqləri sonucu 

və xalqın yoxsulluğu səbəbiylə  Bəzi ayaqlanmalar olmuşdu, 

osmanlı padşahı yavuz sultan səlim zamanı, tokat ətrafında mehdilik 

iddiası  bəhanəsiylə  cəlalilər ayaqlanmağa başladılar, Azərbaycan-

dada koroğlunu səmbol bilrək şahlara və zalimlərə qarşı ayaqlanan 

hərəkətlərə də cəlalir ayaqlanması deyilirdi. 

 

-Şah ismayılyən böyük babası şeyx coneyd ilkcə sünnü olaraq şafei 

məzhəb idi, sonra əhl həq məzhəbinə üz gətirərək h. Əli`nin 

tanrılığına inandı  və sonralarda əbahi məzhəb olaraq müridlərini 

dini təkliflərini, yerinə  gətirməkdən məaf etdi, o dönəm bu təriqət 

cahad adıyla qaradənizin doğusunda olan məsihi çərkəs`lərə hücum 

edib, talançılıq edərək yaşamlarını sürdürüdülər.  Şeyx coneyd 

sonralar Uzun həsənlə yaxından tanış olur və onun bacısı  xədicə 

biyim`lə evlənir,  şeyx coneyd günəş ili 838 (m.1459) payızında 

qaraqoyunlu hakimi cahanşahla savaşa girir və savaş meydanında 

öldürülür. və bir sütəmər uşağı heydər, yetim qalır və müridləri 

tərəfindən böyüdülür.

 

Şeyx heydər, babasının müridləri tərəfindən aşırı düşüncələrlə 

eyitilir və savaş yöntəmlərini öyrənir o uzun həsən`ın nəzərini cəlb 

edərək, özünü bir cəsarətlı savaşçı kimi nişan verir, Uzun həsən, 

məsihi xanımı Katrina`dan olan marta adında qızını  şeyx heydər`ə 

verir, bu dönəmdən sonra şeyx heydər`in gücü olduqca artır. Marta 

866 da oğlu dünyaya gəlir və adını ismayıl qoyurlar. 

 

-Uzun həsən miladi 1477 də (günəş 856) dünyadan köçür və üç oğlu 

arasında çəkişmələr soncu sultan yəqub ölkəyə hakim olur,

 

---