Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bilik – Elm – Bilik
- Elm haqqında elm
Bilik – Elm – Bilik
79 lumatların daşıyıcısıdır. Bu məlumat-ideyalar kitab və kompüter üçün kə- nar, yad ideyalardır. Burada ideyaların simvolik saxlanmasından söhbət gedir. Kompüterdə də müəyyən bir məlumatın passiv yaddaşdan çıxarıla- raq operativ yaddaşa keçirilməsi mümkündür. Burada hansı isə məlumat- ideya müəyyən bir proqram əsasında aktivləşir, işıqlandırılır. Amma insan üçün işıqlandırıcı amil kənar təsirdir. Belə bir təsir ümumi halda situasiya, mühit və ya daha geniş miq- yasda götürsək, təbiət, hissi dünya, kosmos sayıla bilər. Əlbəttə, kosmik amil Allahın iradəsi kimi də şərh edilə bilər. Lakin indi bizi maraqlandıran bu deyil. Hissi dünyada, cisimlərdə olan passiv ideyalarla insanın potensial hafizəsində olan ideyaların adekvatlığı, birqiymətli eyniyyət problemi fəlsəfədə ən mübahisəli məsələlərdən biridir. Bir çox təlimlər, filosoflar belə hesab edirlər ki, insanda ideya hissi təcrübənin nəticəsi olaraq, yəni cisimdəki xassələrin, passiv ideyaların üzə çıxarılması, inkası kimi yaranır. Platonun «Menon» əsərində yazdığına görə, insan nəfsi ölməz olduğundan və insanın əvvəlki həyatlarındakı təcrübələrin nəticələri universal hafizədə saxlandığından onun indiki həyatında cisimləri xatırlamasından, tanıma-
7 1 . Lakin bu halda da tam adekvatlıqdan danışmaq çətindir. Yaxud Platonun başqa bir fikrinə uyğun olaraq cisimlər (əslində cisimlərdəki passiv ideyalar) ide- yaların (əslində mütləq ideyaların) surətləridir. Lakin bu zaman hissi dün- yada ideyalar təhrif olunduğundan, yenə də orijinala tam adekvat olmur. Yeganə bir versiya qalır: həm cisimlərdəki, həm də insanın genetik hafızəsindəki ideyalar eyni bir yaradılış proseslərinin nəticələridir. Başqa sözlə, mikrokosmdakı passiv ideya ilə cisimdəki passiv ideya – hər ikisi eyni bir aktiv, orijinal ideyanın surətləri olduğuna görə, bir-birinə ekviva- lentdirlər. İnsanın kosmik ruhla (dünya ilə) əlaqəsi onun daşıdığı daha yüksək səviyyəli ideyanın realizasiyası kimi həyata keçir. Əql kosmik ideyanın re- alizasiyasıdır. Bu ideyanın realizasiyası da xarici aləmlə, mühitlə qarşılıqlı əlaqə prosesində həyata keçir. Kosmik ruh (mikrokosm) bütün insanlar üçün eyni potensial baza olduğuna görə insanlar hamısı «bu dili» bilirlər.
1 Платон. Собрание сочинений в 4 т.: Т. I М., «Мысль», 1990. – с. 588-589. Elm haqqında elm
80 Sadəcə olaraq, müxtəlif adamlar üçün bu potensialın müxtəlif hissələri aktivləşmiş olur. Yəni insan ona daxilən xas olan bu potensial bilik ba- zasından yararlana bilmək üçün intellektual iradə nümayiş etdirməlidir. Canlanmış, işıqlanmış ideya kopiyalanmaq və çoxalmaq imkanına malikdir. Bu isə maddi realizasiya prosesində həyata keçir. Eyni ideyanın müxtəlif daşıyıcılarının olması materialın bolluğun- dan asılıdır. Eyni qədər materialdan müxtəlif şeylərin yarana bilməsi isə ideyaların bolluğundan asılıdır. İdeya yoxsulluğu şəraitində dünya yeknəsəq və bir-birini təkrarla- yan şeylərdən ibarət olardı. Burada «müxtəliflik» ancaq materialın müxtə- lifliyi və məkan-zaman fərqi sayəsində mümkün olur. İdeya zənginliyi isə müxtəlif mahiyyətli şeylərin yaranmasına im- kan verir. Bu müxtəliflik çox vaxt potensial imkan şəklində də özünü gös- tərir. Başqa sözlə, bu zaman virtual müxtəliflikdən söhbət gedə bilər. Bir tərəfdə məhdud miqdarda material və olduqca müxtəlif ideyalar, formalar, layihələr… Digər tərəfdə isə məhdud sayda ideyalar və material bolluğu… Hər bir yaranış ideya və materialın konkret bir görüşü, başqa sözlə desək, ideyanın maddi realizasiyasından ibarətdir. Digər tərəfdən, artıq re- allıq olan hər bir cisim özündə daşıdığı passiv ideyanı (ideyanın konkret bir surətini, kopiyasını) özü canlandıra bilməz. Bu ancaq insan idrakının məqsədyönlü fokuslanması sayəsində mümkün olur. Və canlanmış ideya yenidən yüzlərlə kopiyalar vasitəsilə çoxala bilər. Bizim real dünyamız virtual ideyalar dünyası ilə virtual materiallar dünyasının «təsadüfi görüşlərindən» hasil olur. İki əksqütblü virtuallığın toplanmasından bir reallıq yaranır. İnsana bəzən elə gəlir ki, o bu görüşləri idarə edə bilər. Lakin insan buna ancaq lokal bir miqyasda, ancaq konkret bir ideyanın realizasiyası miqyasında müyəssər olur. Geniş miqyasda gö- türdükdə isə bu, insan üçün idarəolunmaz bir prosesdir və ancaq daha bö- yük bir qüdrətin istəyi və iradəsi ilə həyata keçir. İnsanlar bu qüdrətə Allah deyirlər. Maddi şeylərin cəmlənməsi yalnız hər hansı bir canlı ideyanın ca- zibəsi sayəsində yeni bir sistemin, yeni bir mahiyyətin yaranmasına gətirib çıxara bilər. Bu toplanma əslində sintezdir, yeni bir mahiyyətin əvvəlki materialları istifadə etməsidir. Bu zaman toplananların mahiyyəti arxa pla- na keçir və bütöv sistem bir mahiyyətin, bir yeni canlı ideyanın maddi rea- lizasiyası kimi görünür (üzə çıxır). Əgər belə bir səfərbəredici ideya ol-
Bilik – Elm – Bilik
81 masa, guya toplanan şeylər əslində özü olaraq qalacaq və onların məkanca bir yerə cəmlənməsi yeni bir mahiyyətin yaranmasına səbəb olmayacaqdır.
Maddi dünyanı ümumiləşdirən, hissi olaraq qavranılan bütün mövcud şeyləri və hadisələri bir tamın hissələri kimi qəbul etməyə imkan verən cəhət nədən ibarətdir? Burada da sual iki istiqamətdə qoyula bilər. Hər şeyi ehtiva edən, hər şeyin cəmi olan nə isə varmı? Yaxud hər şeyə da- xil olan nə isə varmı, başqa sözlə bütün hissi şeylərin əsasında nə dayanır? Təbii-elmi təlimlərdə bunlar kosmos və ya kainat, atom və ya element kimi qeyd edilir. Lakin həm ən böyük, ən əhatəli olanı, həm də ən kiçik, ən ele- mentar olanı, həm sonsuzluğu, həm də tükənməzliyi özündə birləşdirən bir anlayış da vardır ki, bu da Allah ideyasıdır. Yəni eyni vaxtda həm hər şeyi ehtiva edən, həm də hər şeydə təcəssüm olunan mütləq varlıq – Allahdır. Bir çox Şərq fəlsəfi təlimlərində həm ideya dünyasının, həm maddi dünyanın – kainatın, həm də insanla dünyanın vəhdətinin təcəssümü Allah hesab edilir. Yəni biz bu daxili əlaqəni, ümumiliyi (ümumi ahəngi) dərk etməyə çalışarkən, əslində Allah ideyasına gəlib çıxırıq. Dünyanı kosmik ruh mövqeyindən izah edənlər Allahı «insan ilə kainatın xalis vəhdət simvolu, dünyanın sirri-sehri, əbədiyyət rəmzi» kimi dəyərləndirirlər. Allah ideyasına müraciət ona görə zəruridir ki, zaman və məkanca sonsuz hissi dünya insanın idraki qabiliyyətindən kənara çıxır. İnsanın yaradıcılığı ideya ilə maddiyyatın yalnız lokal təmaslarını (görüşlərini) ehtiva edir. Yəni insan nəyi isə yaradarkən mütləq nələri isə pozur, dağıdır. Və pozduğunun nə olduğu haqqında bəzən heç düşünmür. İnsan bir tərəf- dən ancaq öz yaratdıqlarını axıradək dərk edir, digər tərəfdən də ancaq dərk etdiklərini yarada bilir. Bunların hər ikisi sonsuz və əbədi dünyanın lokal bir sahəsi olaraq «insanlı dünya» və «insan üçün dünya» modelindən ibarətdir. Beləliklə, bizim yaşadığımız dünya, bizim üçün real olan dünya işıqlanmış insan əqlinin miqyasına uyğun olan bir dünyadır. Dünyanın yerdə qalan hissəsi bizim üçün qaranlıqdır və bizim üçün yoxdur, Kant termini ilə desək, böyük miqyasda «özlüyündə şey»dir. Real dünya alatorandır; mütləq işıqla mütləq qaranlıq arasında, varlıq (being) və heçlik (non being) arasında yerləşir. Neoplatonizm fəlsə- fəsində ağıl dünyası işıqlı, maddi dünya isə qaranlıq hesab olunur. Zaman- məkan da ancaq maddi dünyaya, materiyaya xasdır. Əslində isə qaranlıq olan maddi dünya yox, mütləq materiyadır. İdeya – işıqlı dünya zaman- Yüklə 5,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|