Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Elm haqqında elm 

 

 

 

10

ancaq Qərb düşüncəsinin təqdimatı və şərhi ilə kifayətlənir, Şərqdə, islam 

dünyasında, türk elmi-fəlsəfi fikrində, bilavasitə Azərbaycan elmi məka-

nında atılan addımlar isə diqqətdən kənarda qalır.  

Yəqin ona görədir ki, müəllif elmin inkişaf qanunauyğunluğunu, 

dünya elminin inkişaf tarixini araşdırarkən, tarixin məhz bizimlə bağlı sə-

hifələrinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Elmi paradiqmaların  əvəzlənməsin-

dən, elmi dünyagörüşündə baş verən inqilabi dəyişikliklərdən bəhs edərkən 

o, orta əsrlərdə İslam Şərqində elmə gətirilən yenilikləri ön plana çəkmiş 

və elmdə müasir metodoloji prinsiplərin də ilk dəfə məhz islam Şərqində 

formalaşdığını göstərmişdir.  

 

 

Akademik Ramiz MEHDİYEV 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

Giriş

 

 

 

XX əsr elmin insan həyatının bütün sahələrinə dərindən nüfuz etməsi 

ilə  səciyyələnir. Elm öz aparıcı rolunu XXI əsrdə  də saxlamaqdadır. Bu-

nunla yanaşı, bir sıra yeni tendensiyalar da müşahidə olunur ki, bu da el-

min daxilində gedən proseslərlə deyil, ümumiyyətlə insan şüurunda,  İn-

san–Dünya münasibətlərində baş verən dəyişikliklərlə  əlaqədardır. Digər 

dəyərlərlə müqayisədə biliklərin rolunun artması ilə yanaşı, bütün digər bi-

lik formaları ilə müqayisədə məhz elmi biliklər getdikcə daha böyük önəm 

kəsb edir. 

İnformasiya və bilik müasir dövrü səciyyələndirən  ən mühüm əla-

mətlər kimi qəbul olunur. Lakin informasiyadan biliyə, bilikdən isə elmi 

biliyə gedən yol çox mürəkkəb və keşməkeşlidir. Əgər maarifçilik missi-

yasının əsas vəzifəsi bütün insanların bilik səviyyəsini yüksəltməkdən iba-

rətdirsə, elmin inkişafı ancaq məhdud sayda insanların intellektual potensi-

alının səfərbər olunması sayəsində mümkün olur. Burada cəmiyyətin üzəri-

nə düşən əsas vəzifə hamını yox, məhz təfəkkürünə və yaradıcılıq poten-

sialına görə  ən çox fərqlənən insanları seçmək və onların düşüncəsinin 

məhsulunu bütün bəşəriyyətin istifadəsinə verməkdən ibarətdir. Bu böyük 

vəzifənin həlli elm adamlarının özündən çox, elmi yönləndirən, təşkil edən 

adamlardan, daha doğrusu, dövlətlərin yeritdiyi elm siyasətindən asılıdır.      

1999-cu ildə YUNESKO-nun Budapeştdə  təşkil etdiyi Elm üzrə 

ümumdünya konfransında qəbul olunmuş “Elm və elmi biliklərdən istifa-

dəyə dair” Deklarasiyada deyilir: “Biz hamımız eyni planetdə yaşayırıq və 

biosferin hissələriyik... Dünyanın bütün elm adamları  və millətləri elmin 

bütün sahələrində əldə edilmiş biliklərdən məsuliyyətlə istifadə etmək əz-

mində olduqlarını bildirirlər. Elm insanların ehtiyaclarına xidmət etməli və 

heç vaxt onun ziyanına yönəlməməlidir”.

1

1

 Deməli,  əsas vəzifələrdən biri 

insan intellekti sayəsində, amma onun həyatından kənarda yaranmış elmi 

                                                 

1

 Декларация  о  науке  и  использовании  начного  знания // www.unesco.org/ 

science/wcs/declaration_r.pdf 

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

12

dəyərlərin oriyentasiyasına nəzarət etməkdən ibarətdir. Bunun üçün isə 

konkret həyatla mücərrəd elm bir müstəvidə – eyni dəyərlər sistemində 

nəzərdən keçirilməli, onların arasındakı uçurum ləğv edilməlidir.    

İctimai həyatın ümumi qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsi, ona 

fəal və  məqsədyönlü müdaxilə üçün təməl yaradılması – dünyanın dərki 

prosesindən başlayır. Yəni tək bir ölkədə deyil, bütün dünya miqyasında 

baş verən keyfiyyət dəyişmələrinin vaxtında nəzərə alınması ancaq sosial-

siyasi, ictimai-iqtisadi və mədəni-ideoloji ekstrapolyasiya sayəsində müm-

kündür. XX əsrdə  cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsi elmi-texniki inqilab 

idisə, müasir mərhələdə  fəlsəfə  və sosial-siyasi elmlərin proqnozlaşdırma 

və optimal təşkilatlandırma funksiyası daha önəmli rol oynayacaqdır. Bu 

isə ictimai elmlərin yüksək dərəcədə mobilizasiyasını tələb edir. Ona görə 

də, qarşıda duran mühüm vəzifələrdən biri bütövlükdə cəmiyyətin, xalqın 

elmi-intellektual potensialının toparlanmasına və  məqsədəuyğun surətdə 

yönəldilməsinə nail olmaqdır.  

Hər bir xalqın bu və ya digər dərəcədə intellektual resursları vardır. 

Lakin onun realizasiyası elə  də sadə bir məsələ deyil. Bu proses, əvvəla, 

çox böyük kapital qoyuluşu, uzunmüddətli ictimai təşkilatlanma işi tələb 

edir. Kasıb və geri qalmış ölkələrdə maariflənmənin, təhsilin və  nəhayət, 

elmi fəaliyyətin yüksək səviyyədə təşkili mümkün deyil. Belə ölkələrdə ən 

yaxşı halda beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyi ilə savadsızlığın ləğvi prosesi 

gedir. Bizim ölkə isə hələ sovet dövründə bu problemi həll etmişdir və ha-

zırda fərdi intellektual inkişaf səviyyəsinə görə qabaqcıl ölkələrdən bir o 

qədər də fərqlənmir. Lakin səviyyə yüksəldikcə yuxarıya qalxmağın çətin-

likləri və  məsrəfləri də artır. Ölkəmiz indi kifayət qədər yüksək maliyyə 

resurslarına malikdir. Gələcəyimiz bu resursların necə yönəldilməsindən 

asılıdır. Təsadüfi deyil ki, neft ölkələri üçün səciyyəvi olan iki fərqli yol: 

Norveç modeli və Nigeriya aqibəti simvolik məna kəsb etmişdir.  

Son iqtisadi böhran da bəşəriyyətə yeni dərslər verdi. Bəzi ən varlı 

ölkələrin və böyük şirkətlərin müflisləşməsi və borca düşməsi halları bir 

daha göstərdi ki, əsas məsələ maddi cəhətdən zəngin olmaqdan daha çox, 

vəziyyətin düzgün qiymətləndirilməsi, optimal iqtisadi və elmi-texniki 

siyasət yeridilməsi, proseslərə elmi əsaslarla nəzarət edilməsidir. 

Elmi əsaslar isə, bir tərəfdən, yeni dövrün tarixi inkişaf meyllərinin 

vaxtında və  aşkar edilməsi, digər tərəfdən də, daha artıq təbii resurslarla 

kifayətlənə bilməyən cəmiyyətin intellektual resurslarının səfərbər olun-

---