Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

41

hələ  həqiqət (deməli həm də bilik) deyil. Platon hər cür sensualizmə  və 

empirizmə qarşı çıxaraq həqiqətin ancaq ruhun ideyaya ilkin bələdliyindən 

üzə çıxdığını iddia edir. Platona görə, ruh əbədi olduğundan həqiqi biliklər 

insana  əslində  əvvəlcədən məlumdur.  İnsan özünə  məlum olanı sadəcə 

yadına salır.

3

1

 Ona görə də fikir şeyə yox, ruha yönəlməlidir.  

Əlbəttə, Platon ruhda biliklərin əvvəlcədən və məhz bir həqiqət ola-

raq mövcudluğunu ruhun əvvəlki həyatı ilə və deməli, əslində virtual hissi 

təcrübənin məhsulu kimi izah edir. Bununla da, Platon fərqinə varmadığı 

bir paradoksla üz-üzə qalır. Belə ki, çağdaş insan həyatında hissi təcrübə-

nin roluna elə  də önəm verməyən Platon həqiqi bilikləri nəticə etibarilə 

yenə də (virtual) hissi təcrübənin nəticəsi kimi izah etmək məcburiyyətində 

qalır. Halbuki, Fərabinin, İbn Sinanın, Ş.Y.Sührəvərdinin, bir sözlə, islam 

fəlsəfəsinin mövqeyindən çıxış etdikdə, bu biliklər Allah vergisi və ya 

«alın yazısı» kontekstində daha yaxşı izah olunur. Bu biliklər ona görə hə-

qiqətdir ki, onu Yaradanın özü təlqin edir. Hər bir yaradılmış şeyin ideyası 

ancaq yaradıcıya məxsus ola bilər. İnsanlar isə hissi təcrübə yolu ilə artıq 

yaradılmışın öyrənilməsi sayəsində onun əsasında duran ideyanı əxz etmə-

yə çalışırlar. Fikir maddi təcəssümdən ideyaya, yəni bir növ geriyə doğru 

hərəkət edir. 

Biliyin genezisi ilə bağlı fikirlər nə qədər fərqli olsa da, o artıq müs-

təqil bir dəyər kimi qəbul olunur və ictimai tərəqqinin zəruri əsası kimi gö-

türülürdü.  

Hələ XVII əsrdə Avropa Yeni Dövrə qədəm qoyduğu vaxtlarda bili-

yin xüsusi rolu önə çəkilirdi. Bekonun “Bilik – qüvvətdir” kəlamı az qala 

Yeni Dövrün devizi kimi qəbul olunurdu. Lakin hansı bilik? Yeni Dövrdə 

söhbət məhz elmi bilikdən gedirdi; elmi biliyin ictimai həyata tətbiqindən, 

təbiətin ram edilməsindən, biliklə silahlanmış insanın yeni statusundan ge-

dirdi. Bir tərəfdən, təbiət haqqındakı biliklərin strukturlaşması, təşkilatlan-

ması və bununla da “elmi bilik” meyarına yiyələnməsi, digər tərəfdən, cə-

miyyətin öz strukturunda elmi fəaliyyət üçün halqalar açılması, insanın 

təbiətlə qarşılıqlı münasibətinin elm və texnika ilə vasitələnməsi və s. bu 

kimi hadisələr biliyin yeni statusundan xəbər verirdi.  

                                                 

1

 Платон. Менон // Собрание сочинений в 4-х томах. Том 1, М., «Мысль», 1990, с. 

595. 

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

42

Bəs XX əsrin axırları, XXI əsrin  əvvəllərində  nə kimi inqilabi də-

yişikliklər baş vermişdir ki, insanlar yenə də biliyin xüsusi rolundan, “bilik 

cəmiyyətindən”, “informasiya cəmiyyətindən” danışmağa başlamışlar?  

Əvvəla, “informasiya” haqqında. İndi bu söz bir qədər fərqli mənada 

və  fərqli bir hadisəni ifadə etmək üçün işlədilir. Yəni  əgər Yeni Dövrdə 

söhbət insanın təbiət haqqında biliklər  əldə etməsindən və bu biliklərdən 

istifadə edərək təbiət qüvvələrinin insana xidmətini təmin etməsindən ge-

dirdisə, sonrakı dövrlərdə daha artıq təbiətlə deyil, “ikinci təbiətlə”, maddi-

mədəni mühitlə üz-üzə dayanan insan ictimai inkişafı  təmin etmək üçün 

yeni hərəkətverici qüvvə, yeni potensial imkan axtarışında öz daxili poten-

sialını kəşf etmək, üzə çıxarmaq və reallaşdırmaq mərhələsinə qədəm qo-

yur.  Əvvəllər ancaq fiziki qüvvənin,  əlin imkanlarını artırmağa xidmət 

edən biliklərdən fərqli olaraq, indi intellektual potensialın, beyinin imkan-

larının artırılmasına xidmət edən biliklər ortaya çıxır. Təbiətin modelləşdi-

rilməsi və onun daxili potensialının daha optimal şəkildə səfərbər olunması 

prosesinə indi həm də insan intellektinin modelləşdirilməsi, insan beyninə 

alternativ olaraq informasiyanın yeni texniki daşıyıcılarının quraşdırılması, 

texniki yollarla saxlanması və ötürülməsi, çoxaldılması və yayılması pro-

sesləri əlavə olunmuşdur. Bu, əlbəttə, yeni keyfiyyətli bir hadisə olmaqla 

ictimai inkişaf üçün də yeni, daha böyük meydan açır.  

(Əlbəttə, insan təbiəti öz düşüncəsinə, biliklərinə  və ehtiyaclarına 

uyğun surətdə dəyişdirərkən, ona elə gəlir ki, ağ lövhə üzərində nə isə yeni 

bir söz yazır. Əslində o, çox incə strukturla yazılmışların üzərindən çox qa-

ba, kobud hərflərlə yazır. Lakin hər halda öz yazdıqlarını oxumaq iqtida-

rında olduğu üçün özü yaratdığı “ikinci təbiət”də özünü daha rahat hiss 

edir. Və yazdıqlarını davam etdirmək əzmində olur. Çünki onun dilini öv-

ladları da bilir – bütün bəşəriyyət bilir.) 

Bəşər tarixində hər dəfə yeni keyfiyyətli ictimai inkişaf mərhələsinə 

keçid heç də ayrı-ayrı kəşflər, ixtiralar sayəsində baş tutmur. Daha doğru-

su, bu keçidin təməlində məhz həmin kəşflər dayansa da, ancaq bu kəşfin 

nəticələri bütün cəmiyyətə paylandıqdan və bütövlükdə  cəmiyyət yeni 

mərhələyə qədəm qoyduqdan sonra belə bir keçid baş tutmuş sayılır.  

Piter Draker yazır: “Ümumi bilikdən ixtisaslaşmış biliklər komplek-

sinə keçid biliyi yeni cəmiyyət qurmaq iqtidarında olan qüvvəyə keçirir. 

Amma nəzərə almaq lazımdır ki, belə  cəmiyyət ixtisaslaşmış  fənlər kimi 

təşkil olunmuş biliklərə əsaslanmalıdır və onun üzvləri də müxtəlif sahələ-

---

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

43

rin mütəxəssisləri olmalıdır”.

3

1

 Yəni müəllif Yeni Dövr üçün elmin sahələri 

üzrə ixtisaslaşma zərurətini sivilizasiyanın  əmək bölgüsündən başlanması 

ideyasının daha bir təzahürü kimi izah edir. Hər bölmənin öz daxilində 

şaxələnmələr gedir və elm də istisna deyil. Hamı eyni şeyləri bilsəydi, bir-

birini təkrar etsəydi, cəmiyyət insanlara nəzərən daha böyük bir potensial 

əldə edə bilməzdi. Burada biz cəmiyyət üçün spesifik olan yeni bir top-

lanma qanunu ilə üzləşirik. Belə ki, burada cəm ancaq müxtəlif toplananla-

rın cəmidir; bir-birini təkrar edən, eyni keyfiyyətli toplananlardan ancaq 

biri – ən böyüyü götürülə bilər.

3

∗

  

Bundan  əlavə, ayrı-ayrı komponentlər sadəcə yanaşı qoyulmaqla 

toplana bilməz, müxtəlif elm sahələrinə aid biliklər də  cəmiyyətin istifa-

dəsinə bir tam halında verilə bilməz. Burada toplanma ya ümumi elmi 

dünyagörüşü çərçivəsində ümumiləşdirici təlimlər və ya fənlərarası yeni 

bilik sahələri (kibernetika, sinergetika və s.) sayəsində həyata keçməli, ya 

da cəmiyyət özü birləşdirici amil kimi çıxış etməlidir. Təsadüfi deyildir ki, 

P.Draker də bu kontekstdə “cəmiyyətin tamlığını  təmin edən və bizim 

həyatımızı mənalandıran amillərdən”

 

bəhs edir.

3

2

 

Hər bir ölkənin müəyyən bir təbii sərvəti olduğu kimi, hər bir xalqın 

da müəyyən intellektual potensialı var. İnkişafın yüksək pillələrində bu 

ikinci sərvətin daha önəmli olduğu və daha çox imkanlar aça bildiyi aşkar 

olur. Lakin intellektual potensialın realizasiyası elə  də asan məsələ deyil. 

Müdriklər təsadüfən demirlər ki, biliklərin  ən vacibi nəyi bilmək lazım 

olduğunu bilməkdir. Yəni hər bir şəxs üçün də, bütövlükdə xalq üçün də 

ən vacib məsələlərdən biri intellektual potensialın hansı istiqamətdə yönəl-

dilməsi və hansı sahələrdə mütəşəkkil biliyə çevrilməsidir. Bilik intellek-

tual potensialın aktivləşmiş, reallaşmış formasıdır.  

Biliyin özü isə müvafiq həyat sahələrində, əməli fəaliyyət prosesində 

gerçəkləşir.  

Neçə min illər ərzində müxtəlif xalqların səyi ilə toplanmış bir bilik 

sərvəti vardır ki, hər bir dövrdə kimin bu sərvətə necə və nə dərəcədə yiyə-

                                                 

1

 П.  Дракер.  Посткапиталистическое  общество // Новая  постиндустриальная 

волна на Западе. Антология. М., Academia, 1999, с. 100.  

∗

 Burada əslində iki yeni toplanma qanunundan istifadə olunur. Birincisi, ancaq müx-

təlif keyfiyyətli komponentlər toplanır.  İkincisi, eyni keyfiyyətli hədlərin cəmi  ən böyük 

toplanana bərabər götürülür. 

2

 Yenə orada. 

---