Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bilik – Elm – Bilik
- Elm haqqında elm
Bilik – Elm – Bilik
59 edilmişdir. Yəni eyni cür hadisənin təkrarlanması zamanı həmişə eyni bir nəticənin alınması insanlara situasiyanı ümumiləşdirmək üçün əsas verir. Bu bilik də ibtidai icma dövründə insanın təsadüfi müşahidəsinin sonrakı praktik fəaliyyətdə sınaqdan keçirilməsi sayəsində əldə edilmişdir. Bu ha- disənin elmi izahı isə neçə min illərdən sonra, ancaq XVIII-XIX əsrlərdə mexaniki enerjinin istilik enerjisinə çevrilməsi və yüksək temperaturlarda oksidləşmə prosesinin sürətlənməsi öyrənildikdən sonra verilmişdir. Yəni yanma prosesinin kimyəvi mexanizmi və müvafiq olaraq fiziki və kimyəvi proseslərin qarşılıqlı əlaqəsi məhz XIX əsrdə bəlli olmuşdur. Deməli, eyni bir biliyin əməli bilik səviyyəsində məlumluğu ilə onun elmi bilik kimi təsbit olunması arasında neçə min illər zaman keçir. Baxdığımız misalda bilik praktikada onun elmi kəşfindən əvvəl mə- lumdur. Amma müasir dövrdə çox vaxt biliklər elmi tədqiqatlar vasitəsilə aşkar edilir, ekperimental və ya nəzəri yolla yoxlanılır və ancaq bundan sonra istehsalatda və ictimai həyata tətbiq olunur. Əlbəttə, elmi kəşflərin nəticəsini tətbiq edən işçilər onun mahiyyətini bilməyə də bilərlər. Çünki bilavasitə icraçılar ancaq texnoloji reseptlər vasitəsilə işləyirlər. Onlar gör- düyü işin «niyə»sinə cavab vermir və bilikləri bir növ kor-koranə tətbiq edirlər. Və bu əməliyyat tədricən əməli vərdişlərə keçir ki, onun da əsasın- da yenə də praktik bilik dayanır. Lakin bu praktik bilik artıq elmi biliyin tətbiqi prosesində formalaşmış olur. Buna ən əyani misal, ustanın televizo- ru təmir etməsidir. O, televizorun hansı fiziki proseslər sayəsində işlədiyini bilməsə də, hansı detalın nə kimi praktik funksiya daşıdığını və hansı xa- rakterli nasazlığın hansı elementlə bağlı ola biləcəyini əməli bilik səviyyə- sində mənimsəyir. Beləliklə, elmi biliklər istehsalatda və məişətdə bilava- sitə deyil, əməli biliklərə çevrilərək istifadə olunur. Yeni texnikanın ixtirası və müvafiq texnologiyanın işlənib hazırlan- ması zamanı istifadə olunan biliklər artıq nə xalis elmi, nə də xalis əməli biliklərdir. Biliyin bu yeni formasını biz elmi-texniki bilik adlandıracağıq. Bu yeni bilik forması əslində öz spesifikasına müvafiq olan bir fəaliyyət formasının, yəni elmi-texniki fəaliyyətin nəticəsidir. Bu yeni fəaliyyət sahəsinin mahiyyətini və xüsusiyyətlərini dərk et- mək üçün onu elm və texnika, habelə elmi və praktik bilik arasında müna- sibətlərin inkişafında qanunauyğun bir halqa kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Texnikanın inkişafının birinci tarixi mərhələsi (yəni nə zaman ki, hə- Elm haqqında elm
60 lə süni əmək vasitələri yaranmamışdı) ancaq elementar əmək vərdişlərinin formalaşması ilə bağlıdır. Bu dövrdə insan ancaq öz təbii əmək orqanları vasitəsi ilə iş görür. Tədricən bu təbii hərəkətlər vərdiş halını aldı və onun sayəsində ilk məqsədyönlü fəaliyyət formalaşdı. Əldə olunmuş vərdişlər bir əmək vasitəsi kimi növbəti nəsillərə ötürülməklə o dövrdə ictimai inki- şafın səviyyəsini müəyyənləşdirən əsas meyar hesab edilə bilər. Beləliklə, ilk tarixi mərhələdə təbii əmək orqanları və əməli vərdişlər yeganə texniki vasitələr idi. Sonrakı tarixi mərhələdə əmək vasitələri sırasında məqsədəuyğun fəaliyyətin maddi vasitələrini, əmək alətlərini görmək mümkündür. Bu alətlərlə yanaşı onlardan istifadə vərdişləri də texniki vasitələr sisteminə daxil oldu. Və onları tətbiq etməyə imkan verən vərdişlər yarandı. Sonrakı dövrdə texnikanın inkişafında yeni keyfiyyətli mərhələ işçi maşının yaranması ilə bağlıdır. Maşının əsas xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, əvvəllər əmək predmeti üzərində insan tərəfindən görülən işi indi bila- vasitə maşın həyata keçirir. Lakin işçi maşınların yaranması hələ elmin is- tehsalata sirayət etməsi deyildi. Belə ki, o dövrdə maşınların çoxu elmi kəşflər əsasında yox, praktik biliklərin inkişafı və tətbiqi sayəsində ixtira olunurdu. Bu dövrün elmi bilikləri texniki tərəqqinin dalınca gedir və artıq praktikada həyata keçirilən texnoloji proseslərin elmi izahına təşəbbüs gös- tərilirdi. Həmin dövrdə elm qarşısında praktik ehtiyaclardan doğan konkret vəzifələr də qoyuldu ki, bu da tətbiqi elmlərin inkişafına böyük təkan verdi. Digər tərəfdən, ixtiraçıların düzəltdiyi texniki qurğular və onların fəaliyyət mexanizminin elmi müstəvidə nəzərdən keçirilməsi bir sıra yeni qanunauyğunluqların aşkar edilməsinə imkan açdı. Bir sözlə, XVIII əsrin axırlarına qədər istehsalatda aparıcı bilik növü elmi biliklər deyil, praktik biliklər və mühəndis yaradıcılığı idi. Elmi nailiyyətlərdən istifadə olunması nadir hadisə idi. Elmin istehsalata tətbiqinin müntəzəm və ardıcıl bir prosesə çevril- məsi XIX əsrdən başlayaraq getdikcə gücləndi. Bu dövrdə texniki yeni- liklər daha çox elmdəki kəşflərlə əlaqəli surətdə həyata keçir. Əlbəttə, yeni elmi biliklərin texniki realizasiyası yeni tipli layihə-konstruktor işləri və daha yüksək mühəndis biliyi tələb edirdi. Digər tərəfdən, mühəndis və konstruktorların yeni elmi nailiyyətlərdən xəbərsiz olmaları ixtiraçılıq fəa- liyyətində elmin tətbiqini çətinləşdirirdi. Yaranmış vəziyyət həm elmin strukturunda, həm də ixtiraçılıq fəaliyyətində yeni halqaların əmələ gəlmə-
Bilik – Elm – Bilik
61 sinə səbəb oldu. Bir tərəfdən texniki elmlər, o biri tərəfdən də elmi-texniki fəaliyyət və biliyin inkişafında yeni forma olan elmi-texniki biliklər mey- dana gəldi. Elmi-texniki fəaliyyət həm elmi yaradıcılıqdan, həm ixtiraçılıq fəaliyyətindən, həm də texniki sistemlərin iş prinsipindən onunla fərqlənir ki, onun məqsədi nə gerçəkliyin nəzəri səviyyədə mənimsənilməsinə, nə də hazır biliklərin texniki realizasiyasına yönəlməmişdir və özünəməxsus səciyyə daşıyır. Yəni elmi-texniki fəaliyyət təkcə elm və təkcə texnologiya çərçivəsinə sığmayaraq sanki bu iki hadisə arasında körpü rolunu oynayır. Burada həm elmi həm də praktiki biliklərdən sıx istifadə olunur.
landırılır. Halbuki texnoloji fəaliyyət məhz texnikanın istismarı üçün lazım olan biliklər və vərdişlər sferasını əhatə edir. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün bu sahədə tanınmış mütəxəssis S.F.Kasprzukun fikrinə müraciət edək. O, texnologiyanı belə təqdim edir: «Texnologiya bir fəaliyyət sahəsi kimi, kim tərəfindən və hansı sahədə həyata keçirilməsindən asılı olmaya- raq, elm ilə texnika, nəzəri biliklə praktik iş arasındakı boşluğun aradan qaldırılmasına xidmət edir». 6 1
Burada, əvvəla, müəllifin “texniki fəaliyyət” anlayışında nəyi nəzər- də tutduğu bəlli olmur, belə ki, “texnoloji fəaliyyət” anlayışının daxil edil- məsi “texniki fəaliyyət” anlayışına yenidən baxılmasına və ya onun ümu- miyyətlə çıxarılmasını tələb edir. İkincisi, əgər müəllif texniki fəaliyyətə istehsal fəaliyyətini daxil edirsə, onda digər fəaliyyət növləri; bədii yaradı- cılıq, siyasi fəaliyyət və s. kənarda qalmış olur. A.Uaythed isə texnoloji fəaliyyətin formalaşmasını Yeni Dövrün ən mühüm hadisələrindən biri hesab edir: “Şübhəsiz, son 300 ildə texnologiya böyük inkişaf yolu keçmişdir, amma axır vaxtlara qədər elmin texnikaya bilavasitə təsirini müstəqil bir hadisə kimi təsəvvür etmək mümkün olma- mışdır”. 6 2 Doğurdan da, elmi biliklərin texnikaya müntəzəm və sistemli şə- kildə tətbiq olunması və beləliklə bu tətbiqi təmin edən xüsusi fəaliyyət növünün əmələ gəlməsi ancaq XIX əsrin axırları XX əsrin əvvəlləri üçün səciyyəvidir. Bu hadisəni önə çəkməsini Uaythedin uğuru hesab etmək olar. Lakin bizcə, o, bu məsələdə çox irəli gedir və nəinki elmin sistemli
1 S.F. Kasprzuk. On the conspert of technoloqy and its relation to science and technic // Proceeding of the XV World Congress of Philosophy. Sofia, 1973. p.321. 2 A.Whitehead. Function of Reason. Boston, Beacon Press, 1971, p. 42. Yüklə 5,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|