Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm haqqında elm
- Bilik – Elm – Bilik
Elm haqqında elm
36 elm isə fəlsəfəyə uyğundur. 2 1 Əslində Bekonun təsnifatında elm ilə fəlsəfə tamamilə eyniləşdirilir ki, bu da yolverilməz haldır. Biz bu barədə arqu- mentlərimizi bir az aşağıda qeyd edəcəyik. Amma indi məhz tarixlə elmin, yaxud tarixlə fəlsəfənin belə kəskin şəkildə fərqləndirilməsinin səbəbləri üzərində dayanaq. Hissi təcrübə ilə tarixi yaxınlaşdıran odur ki, hər ikisi təkcələri, fərdi hadisələri əks etdirir. Amma bunu elm və fəlsəfə haqqında demək olmaz. Çünki elmdə ümumilər arasındakı münasibət ifadə olunduğundan, burada hər hansı bir zaman-məkan müəyyənliyi olmur. Yəqin bu cəhətə görədir ki, bəzi tədqiqatçılar fəlsəfəni “ümumi elm” adlandırırlar. 2 2 Bu cür yanaş- mada tarix, elm və fəlsəfənin nisbəti təkcə, ümumi və ən ümuminin nisbəti kimi başa düşülür. Halbuki, fəlsəfəni elmdən fərqləndirən yalnız ümumilik dərəcəsi olmayıb, həm də düşüncə tərzindəki fərqdir. “Ümumi elmlər” isə əslində mahiyyəti üzrə elm anlayışına daxil olub, əhatə dairəsinə görə daha ümumi nəzəriyyələr üzərində qurulur. Belə elmlərə daha çox dərəcədə fən- lərarası elmlər aid edilir ki, onlar da xüsusi elmlərdən daha əhatəli olsalar da, hələ fəlsəfi ümumiləşmə səviyyəsinə qalxmırlar. Kibernetika, sinergeti- ka və s. təlimlər belə ümumnəzəri və əlaqələndirici keyfiyyətə malikdirlər. M.Mesaroviçin yazdığı kimi, “ümumi nəzəriyyə o dərəcədə ümumi olmalı- dır ki, artıq mövcud olan bütün konkret nəzəriyyələri əhatə edə bilsin”. 2 3 Beləliklə, tarix ilə fəlsəfə arasında, bir tərəfdən, xüsusi və ümümi – fən- lərarası elmlər, digər tərəfdən də, bədii idrak, poetik təfəkkür dayanır. Bu fərqi Aristotel də nəzərə alırdı. Onun məşhur «poeziya fəlsəfəyə tarixdən daha yaxındır», daha dəqiqi «poeziya tarixdən daha fəlsəfi və da- ha ciddidir» fikri 2 4
dəki «fəlsəfəsizliyi» (anti-fəlsəfi mahiyyəti) ifadə edir. Belə ki, tarix və fəl- səfə insan təfəkkürünün diametral əks qütblərində qərar tutur və bütün di- gər düşüncə formaları bu iki qütb arasındakı spektrin müxtəlif məqamla- rından ibarətdir. Hegel də buna yaxın mövqedən çıxış edərək diqqəti tarix ilə fəlsəfə
1 Ф.Бекон. О достоинстве и приумножении наук // Сочинения. В 2-х томах. Т. 1. М., «Мысль», 1971, с. 157. 2 Б.М.Кедров. Ленин, наука, социальный прогресс. М., Политиздат, 1982, с. 14. 3 М.Месарович. Основания общей теории систем // Общая теория систем. М., «Мир», 1966, с. 18. 4 Aristotel. Poetika (poeziya sənəti haqqında. – tərcüməçi Aslan Aslanovdur). Б., «Azərnəşr», 1974, s. 63. Bilik – Elm – Bilik
37 arasındakı əkslikliyə yönəldir: «Fəlsəfə dəyişməz, əbədi olanı, özlüyündə mövcudatı dərk etmək istəyir; onun məqsədi – həqiqətdir. Tarix isə nə vaxtsa mövcud olmuş, başqa bir vaxtda isə sıradan çıxmış və yeri başqaları tərəfindən tutulmuş olanlardan danışır. Əgər biz bundan çıxış ediriksə ki, həqiqət əbədidir, onda o keçici olanların sırasına daxil olmur və deməli, onun tarixi yoxdur. Amma əgər onun tarixi varsa, tarix ancaq idrakın keçmiş obrazlarının təsviri olduğundan, burada həqiqəti tapmaq mümkün deyil, belə ki, həqiqət ötəri, keçmiş ola bilməz». 2 1
Tarix artıq baş vermiş hadisələri «öyrənir», daha doğrusu, təsvir edir. Başqa sözlə, tarix hadisələrin gerçək gedişatının (gerçəkliyin) surəti, təsviridir. Əlbəttə, tarixçi baş vermiş hadisələrin sadəcə şəklini çəkmir, çə- kə də bilməz. Çünki tarix indi yaşadığımız həyatın deyil, nə vaxtsa keçmiş- də yaşanmış bir həyatın restavrasiyası cəhdidir. Aristotel mövcudatın iki halını fərqləndirir: imkan halında olan var- lıq və gerçəkləşmiş varlıq. 2 2 Başqa sözlə, söhbət potensial və aktual möv- cudatdan gedir. Hansı isə ideya konkret dövrün və şəraitin tələbi ilə gerçəkləşirsə, öz maddi təcəssümünü tapırsa və elmi-terminoloji simvolika ilə ifadə olunursa, – o artıq tarixə düşmüş olur. Amma tarixi şəraitin dəyişməsi ilə həmin imkanın (ideyanın, planın) sıradan çıxması da mümkündür, hər bir yeni şəraitdə yaşarlı olması və yenidən realizasiya imkanını saxlaması da. Kuno Fişer də diqqəti fəlsəfə ilə tarix arasındakı əksliyə yönəldir: «Tarix və fəlsəfə anlayışları arasında belə bir əkslik vardır: tarix hadisələ- rin zamana görə varisliyi olmadan təsəvvür edilə bilməz, fəlsəfə isə həqi- qətin dərki üzərində qurulur ki, həqiqət də ancaq şeylə tam uyğunluq halın- da olan təsəvvürdən ibarətdir. Burada iki imkan vardır: təsəvvür şeyə ya uyğundur, ya da uyğun deyil. Birinci halda təsəvvür həqiqi, ikinci halda yanlışdır. Həqiqət ancaq birdir, o hadisələrin zamana görə varisliyini ifadə etmir və deməli onun tarixi də yoxdur». 2 3 Tarix zəruri və ya təsadüfi olmasının fərqinə varmadan, artıq baş vermiş hadisələrdən bəhs edir.
1 Г.В.Ф.Гегель. Лекции по истории философии. Книга первая. Санкт-Петербург, Наука, 2001, с. 74. 2 Аристотель. Метафизика. (1045а 30), с.232. 3 Куно Фишер. История философии как наука // История Новой философии; Декарт: его жизнь, сочинения и учение. – СПб.: Мифрил, 1994, с.4.
Yüklə 5,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|