Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

199

 

elm sisteminin saturasiyası haqqındakı fikirlər o qədər qüsurlu nəticələrə 

gətirir ki, bizcə, bu haqda mübahisə etməyə belə  dəyməz. Belə ki, elmi 

inkişafda doyma halı istər-istəməz ümumiyyətlə ictimai tərəqqidə öz əksini 

tapmış olardı ki, sonuncuda durğunluğun yaranmasını  qəbul etmək möv-

cud dialektik təsəvvürlərə heç cür uyğun gəlmir. Şübhəsiz ki, elmi inkişaf-

da doyma halı elə həmin dövrdə ictimai tərəqqinin dayanmasına ekvivalent 

deyil, zira ictimai tərəqqi çoxaspektli proses olmaqla cəmiyyətin daxili 

qrupları arasındakı münasibətlərin də inkişafını  əks etdirir. Lakin elmi 

inkişafda durğunluq yaranmış ictimai inkişafın digər istiqamətlərdə davam 

etməsinə də mane olardı, zira ictimai qruplar arasındakı ziddiyyətlərin həl-

linə aparan ən vacib və ilkin hadisələrdən biri məhz elmi-texniki tərəqqidir. 

Elmin saturasiyası haqdakı fikirlər isə, istər-istəməz gələcəkdə elmi-texni-

ki tərəqqinin də durğunlaşmasını, tükənməsini qəbul etməyə ekvivalentdir, 

çünki müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqidə aparıcı rol oynayan məhz el-

min inkişafıdır. 

Digər tərəfdən, cəmiyyətin bütün tarixi inkişaf yolu göstərir ki, elmə 

olan tələbat getdikcə daha çox dərəcədə artmaqdadır və mövcud sosial zid-

diyyətlər həll olunduqdan sonra ictimai tərəqqidə ağırlıq mərkəzi qlobal in-

kişaf xəttinə – elmi tərəqqiyə keçəcəkdir. Hələ bir əsrdən də qabaq 

K.Marks yazırdı ki, gələcəkdə yekun istehsalın effektivliyi istehsal sferası-

na sərf edilən əməklə yox, elm sferasına sərf edilən əməklə, elmin ümumi 

inkişafı və onun texnoloji tətbiq səviyyəsi ilə təmin olunacaqdır. Belə bir 

dövr hələ tam mənasında gəlib çatmamışdır, lakin ictimai həyatda baş ve-

rən bütün dəyişilmələr tarixin məhz həmin istiqamətdə getdiyini göstərir. 

Və əgər belədirsə, heç bir tutarlı əsas olmadan, yalnız elmin bəzi kompo-

nentlərinin inkişafındakı  məhdudiyyətlərə – həm də doyma halına yox, 

yalnız inkişafdakı məhdudiyyətlərə – əsaslanmaqla gələcəkdə elmi inkişa-

fın dayana bilməsi haqqında danışmaq nə dərəcədə qanunauyğundur? 

Maraqlı burasıdır ki, başqa aspektdə tədqiqat aparan alimlər də eyni 

bir səhv nəticəyə – elmin saturasiyasının labüdlüyü qənaətinə gəliblər. Bu 

cür fikrə ən çox elm sisteminin vacib tərkib hissələrindən olan elmi biliyin 

tədqiqində rast gəlirik. Yuxarıda araşdırdığımız hallarda olduğu kimi, yenə 

də bəzi konkret elementlərə aid olan məhdudiyyət bütövlükdə elmi biliyə, 

hətta elm sisteminin inkişafına  şamil edilir: «Daha mürəkkəb hadisə  və 

şeylər sisteminə aid olan faktları topladıqca və onları qanunauyğunluq şək-

lində ümumiləşdirdikcə,  elm (kursiv bizimkidir – S.X.) mürəkkəblik 

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

200

astanasına çatır».

2

1

 

Elmi bilik səviyyəsinin inkişafında ikinci müntəzəm mərhələnin 

«doyma» xarakteri daşıması fikri dialektik inkişaf prinsipi ilə uzlaşmır və 

aşağıdakı qüsurlu mövqelərdən birinə uyğun gəlir: 

1.

 

Cəmiyyət kainatın bütün qanunlarını öyrənir və kainat üzərinə 

tam hökmran olur ki, daha yeni öyrənmə obyekti qalmır. 

Lakin təkcə kainatın sonsuzluğu faktından da məlumdur ki, bu cür 

öyrənmə mümkün olsa belə, yalnız sonsuz zaman ərzində  həyata keçə 

bilər. Hər hansı sonlu zaman hissəsindəki inkişafa isə qrafikin yalnız ilkin 

hissəsi – ekponensial hissəsi də uyğun gələ bilər (sxem 2, 3). 

2.

 

Kainatdakı hadisə  və qanunauyğunluqların yalnız bir hissəsi 

dərk edildikdən sonra yerdə qalan hadisələrin öyrənilməsi mümkün olmur. 

Bu cür təsəvvür kainatın dərkolunanlığı haqda materialist dünyagö-

rüşünə ziddir və aqnostisizm mövqeyinə uyğun gəlir. 

Elmin strategiyası haqda fikirlərin səhv nəticələrə gətirməsi bir sıra 

tədqiqatçıların nəzərindən heç də yayınmamışdır və  ədəbiyyatda bu 

fikirlərin tənqidinə tez-tez rast gəlmək olar. Bizcə, belə  tənqidlərdə  əsas 

məqsəd qüsurlu nəticəyə gətirən səbəbləri araşdırmaqdan və tədqiqatçıların 

nədə yanıldıqlarını açıb göstərməkdən ibarət olmalıdır.  

Lakin, çox təəssüf ki, bu sahədəki tənqidlər olduqca səthi xarakter 

daşıyır və tədqiqatçıların şəxsi münasibətindən başqa bir şey deyil. Məsə-

lən, M.M.Karpov yazır: «Elmi inkişafda» «sərhəd nəzəriyyəsi» olduqca 

qüsurludur. İdrak prosesi sonsuzdur, o nə dayana, nə də yavaşıya bilər. Çə-

tinliklər yarandıqda onların aradan qaldırılması yollarını elmin özü ta-

pır…”.

2

2

 Yaxud İ.Leyman bu məsələyə münasibətini belə şərh edir: «Bütün 

bunlar

2

*

 fərz etməyə imkan verir ki, elmin xalis eksponensial artımı sonsuz 

olaraq mümkün deyilsə də, doyma halı olmayacaqdır».

2

3

 Göründüyü kimi, 

müəlliflərin etirazı olduqca ümumi xarakter daşıyır və elmin daimi inkişa-

fına sadəcə olaraq ümid bəsləmək kimi səslənir. 

İstər elmin yuxarıda tədqiq etdiyimiz komponentlərinin, istərsə  də 

                                                 

1

 Л.А.Хурсин. О природе механизма развития науки на современном этапе научно-

технической революции // Вопросы философии, 1971, № 6. 

2

 М.М.  Карпов.  Закон  ускоренного  развития  естественных  наук // Вопросы 

философии, №4, 1963, с.110. 

*

 Yuxarıdakı abzaslarda «bütün bunlar» deməyə əsas verən heç bir ciddi tədqiqat yoxdur. 

3

И.И.Лейман. Наука как социальный институт, с.103. 

---