Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm haqqında elm
Elm haqqında elm
196
olursa, artım sürəti də bir o qədər az olur». 2 1 Sxem 3-dən göründüyü kimi, loqistik əyri inkişafın eksponensial artıma uyğun gələn birinci mərhələsini əks etdirir. Lakin ikinci müntəzəm mərhələ absis oxuna paralel olan asimptotla sərhədlənmişdir ki, bu da yuxarı sərhədlərin heç bir istiqamətli inkişafda bulunmasına müvafiqdir.
Bu cür qiymətləndirmə dialektik təsəvvürlərə tamamilə ziddir. Yu- xarıda göstərdiyimiz kimi, elmin hər bir konkret tərəfinin inkişaf səviyyəsi üçün mövcud olan məhdudluq hədləri heç də tam stabil olmayıb məxsusi inkişafa da malikdir. Əgər baxılan elmi tərəflərin inkişafı yalnız yuxarı sər- həddin varlığı ucbatından ləngiyirsə, deməli, onların artması, gec, ya tez sərhəddin artma qanunu ilə baş verməlidir. Əgər başqa ləngidici amillər də varsa, onda inkişaf sürəti, təbii ki, daha da aşağı düşməlidir. Deməli, yuxa- rı sərhədlərin inkişaf qanunauyğunluğu müvafiq elmi tərəflərin inkişafın- dakı ikinci müntəzəm mərhələnin maksimal səviyyəsini əks etdirir. Bun- dan başqa, I və II müntəzəm mərhələ arasında müəyyən keçid mərhələsi ol- malıdır və keçid özü də ixtiyari şəkildə yox, müəyyən qanunauyğunluqla baş verməlidir. Lakin ayrılıqda yanaşdıqda keçid mərhələsinin kəmiyyət xarakteristikalarını müəyyənləşdirmək olduqca çətindir və buna görə də, əvvəlcə hər iki müntəzəm dövrü əhatə edən ümumi inkişaf qanunu tapmaq lazımdır. Bu halda uyğun riyazi qrafik keçid hissəsini də əhatə edəcək ki, əyrinin həmin hissədəki xarakteri ən çox ehtimala görə, keçid mərhələsin- dəki qanunauyğunluğu əks etdirəcəkdir. Modelləşdirmənin ən yüksək və-
1 Г.А.Влэдуц, В.В.Налимов, Н.И.Стяжкин. Научная и техническая информация как одна из задач кибернетики // Успехи физических наук, т. 69, № 1, 1959, с.13. J eksp.
loq.
0 t Elm və onun inkişaf yolu
197 ziyyəti də bundan ibarətdir ki, aralıq mərhələlərin qiymətləndirilməsinə imkan yaradır. Beləliklə, birinci müntəzəm mərhələni eksponensial, ikincini isə yuxarı sərhəddin inkişaf qanuna uyğun şəkildə götürməklə elmin istənilən konkret tərəfinin inkişaf qrafikini qurmaq mümkündür.
Sxem 3-də elmi işçilər sayının ümumi inkişaf mənzərəsini təsvir et- məyə çalışmışıq. Burada y(t) əyrisi ümumiyyətlə adamlar sayının artma qanunauyğunluğunu göstərir. Sxemdə adamların və elmi işçilərin sayı ara- sında daimi interval saxlanmışdır və bizim fikrimizcə, bu cür fərqin qalma- sı labüddür. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bəzi tədqiqatçılar elmin ictimai xarakterini və elm ilə sənət arasındakı fərqi lazımınca qiymətləndirməyə- rək iddia edirlər ki, gələcəkdə «hər kəs elm sferasında xidmət edəcəkdir». 2 1
Bu fikirlə heç cür razılaşmaq mümkün deyil; bütün adamlar elmi bilik əldə edə bilər və öz fəaliyyətində ondan istifadə edə bilər, həmçinin peşə vər- dişlərinin formalaşmasında da elmin nailiyyətlərindən istifadə edilə bilər və bu labüddür, lakin nəzərə alınmır ki, elmi biliklərin və peşə vərdişləri- nin öyrənilməsi və istifadə olunması heç də elm sferasında xidmət etdiyini göstərmir. Elmin yuxarıda təhlil etdiyimiz digər elementləri üçün də analoji qrafiklər qurmaq olar. Lakin məntiqi mülahizələr əsasında verdiyimiz dü- zəlişi yalnız o vaxt rasionallaşdıra bilərik ki, onu riyazi ifadə edə Bilək. Bunun üçün (2) tənliyində b sabitinin əvəzində sərhəddin dəyişmə qanunu-
1
eksp. J
d
d
ϕ (t)
I II III t
0
Elm haqqında elm
198
nu ifadə edən z=y(t) funksiyasını yazmaq lazımdır. Bu halda dəqiq həllin çətin olmasına baxmayaraq, alınmış diferensial tənlik:
) y z y dt dy − = (3)
baxdığımız məsələnin şərtlərini düzgün əhatə edir. 2 *
Elm sisteminin baxılan konkret elementləri üçün mövcud olan yuxa- rı sərhədlərin də inkişaf etməsi faktı mütləq məhdudiyyətlərin olmaması haqdakı təlimə tamamilə müvafiq gəlir. İnkişafın xarakteri, sürəti, həyata- keçmə formaları dəyişə bilər, inkişaf prosesində bir qanunauyğunlun baş- qası ilə əvəz oluna bilər, lakin inkişaf bütövlükdə kəsilə bilməz. Əgər bir qrup tədqiqatçı 2 1
məhdudiyyəti inkişafın özünə olan məhdudiyyət kimi qələmə verirsə, bu yalnız metodoloji qüsurun nəticəsidir, metafizik yanaşma tərzinin təzahürüdür. Bundan başqa, bütün faktiki materiallar elmin yalnız ayrı-ayrı kom- ponentlərinin (elmi işçi kütləsi, informasiyanın ötürülməsi vasitələri, elm üçün lazım olan xərclər və s.) inkişaf xüsusiyyətlərini əks etdirdiyi halda, tədqiqatçılar aldığı nəticələrin nə üçünsə – heç bir məntiqi əsas göstərmə- dən, bütövlükdə elm sisteminə aid edirlər. Belə əsərlərdə anlayışlardan o dərəcədə qeyri-müəyyən şəkildə istifadə edilir ki, elm ilə onun müxtəlif tərkib elementləri arasında ümumiyyətlə fərq qoyulmur; guya sistemin hər konkret elementinə xas olan cəhətlər sistemin özünə də xas olmalı imiş. Belə nəticə müasir sistemli yanaşma nəzəriyyəsində müəyyənləşdirilmiş olan metodoloji prinsiplərlə, sistem və onun elementləri haqdakı təsəvvürlə bir araya sığa bilməz. Elmin ayrı-ayrı elementlərinin saturasiyasına (doyma, sabitləşmə halı) dair fikirlər nəticə etibarilə qüsurlu olsa da (bunun belə olduğunu biz yuxarıda göstərmişik), müəyyən qnoseoloji əsaslara malikdir və bu məsələ haqqında danışılması elmi cəhətdən bəlkə maraq doğura bilər. Lakin bütöv
* (3) tənliyi tipinə görə Bernulli tənliyidir və ümumi şəkildə həmişə həll oluna bilər. Lakin elmin hər bir konkret komponentinin inkişaf qanununu öyrənmək üçün əvvəlcə y(t)- nin aşkar şəkli və müvafiq sərhəd şərtləri müəyyənləşdirilməlidir ki, bu da xüsusi tədqiqat işinin predmeti olmaqla mövzumuzdan kənara çıxır. 1 Məsələn: «Наука о науке» (məqalələr toplusu); Г.А.Влэдуц, В.В.Налимов, Н.И.Стяжкин. Научная и техническая информация как одна из задач кибернетики. Yüklə 5,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|