Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Elm haqqında elm 

 

 

 

194

eksponensial qanunla inkişaf etdiyini göstərir. Məsələn, xarici ölkə alimlə-

rindən C.Bernal, D.Prays, R.Siqer; sovet alimlərindən M.M.Karpov, 

Q.E.Vledus, N.İ.Styajkin, Q.M.Dobrov, V.V.Nalimov və s.-nin tədqiqatla-

rı elmi məqalələrin, jurnalların, alimlərin sayının hər 7-10 ildə iki dəfə art-

dığını götürür ki, bu da eksponensial inkişafa uyğundur:

2

1

 

J = Jo exp(a

⋅t) 

(Burada Jo baxılan ilkin momentdəki, J isə t momentindəki inkişaf 

səviyyəsini göstərir). 

 

Şübhə yox ki, statistik yekunlar hesabına qurulmuş qrafiklər ekspo-

nensial  əyri ilə tam üst-üstə düşə bilməz; belə ki, elmin hər bir konkret 

komponentinin inkişafında kənaraçıxmalar labüddür. Müxtəlif qrafiklərin 

müqayisəsi göstərir ki,

2

∗

 bu cür kənaraçıxmalar təxminən eyni zaman inter-

vallarına təvafüq edir. 

Deməli, kənaraçıxmalar özü də müəyyən qanunauyğunluğu əks etdi-

rir. Məsələn, tədqiq olunan bütün tərəflərin: müəyyən elmi sahəyə  həsr 

olunmuş jurnalların, elmi məqalələrin, elmi işçilərin, elmi institut və labo-

ratoriyaların sayının artması prosesində iki əsas tənəzzül momenti müşahi-

də edilir ki, bunlar da zamanca birinci və ikinci dünya müharibələrinə uy-

ğun gəlir. Elmin ayrı-ayrı tərəflərinin inkişafında ictimai həyatdakı hadisə-

lərin bu cür qanunauyğun şəkildə əks olunması bütöv «elm» sisteminin so-

sial mahiyyətinin açılması işinə geniş imkanlar yaradır. Lakin məqsədimiz 

elm sisteminin yalnız ümumi proqnozu ilə bağlı olan məsələləri müəyyən-

ləşdirmək olduğundan ictimai həyatdakı müxtəlif qısa müddətli təsirini 

nəzərə almayacağıq və ümumi inkişaf qanunauyğunluğunun müəyyənləş-

dirilməsi ilə kifayətlənəcəyik. 

Sadə məntiqi mühakimələr göstərir ki, elmin baxılan tərəflərinin ha-

zırkı inkişaf qanunauyğunluğu heç də həmişə davam edə bilməz, zira onla-

rın kəmiyyət artımı üçün müəyyən zəruri məhdudiyyətlər vardır. Məsələn, 

elmi işçilərin sayı ümumiyyətlə adamların sayını, kitab və jurnalların həc-

mi istehsal olunan ümumi kağız həcmini, elmi xərclər ümumi milli gəliri, 

                                                 

1

 Бах:  Дж.Бернал.  Наука  в  истории  общества; «Наука  о  науке».  М., 1966; 

М.М.Карпов. Закон ускоренного развития естественных наук // Вопросы философии, 

1963,  № 4; В.В.Налимов. «Количественные  методы  исследования  развития  науки // 

Вопросы философии, 1966, № 12 və s. 

∗

 Belə müqayisə ilə, məsələn, aşağıdakı əsərdə tanış olmaq olar:  И.И.Лейман. Наука 

как социальный институт. Ленинград, 1971, с.71-73. 

---

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

195

 

elmi-tədqiqat institutlarının miqdarı bütün bunların miqdarını  aşa bilməz. 

Göstərilən yuxarı sərhədlər özləri də inkişaf edir, lakin bu inkişafın sürəti 

xeyli kiçikdir və  həmçinin yuxarıdan məhduddur. R.Oppenqeymer məhz 

ifrat yuxarı  sərhəddi nəzərə alaraq yazır ki, «Physical review» jurnalının 

artımı  hər halda elə xarakterdə olmalıdır ki, «onun çəkisi Yer kürəsinin 

çəkisini aşmasın».

2

1

 

Bəs baxılan tərəflərin inkişaf səviyyəsi mövcud məhdudluq həddinə 

yaxınlaşdıqca inkişaf qanunauyğunluğunda nə kimi dəyişiklik baş verməli-

dir? L.A.Xursin elm sisteminin bağlı olduğu tərəflərdən ikisinin – elmi 

xərclərin və elmi işçilərin yuxarı sərhəddə malik olmasına əsaslanaraq ya-

zır: «…Bu modelin

2

∗

 çox da uzaq olmayan gələcəyə belə ekstrapolyasiyası 

mənasız nəticələr verir. Belə  çıxır ki, artıq yaxın gələcəkdə elm istənilən 

ölkənin bütün milli gəlirini  əhatə edəcək, elmi sferada isə bütün insanlar 

olacaqlar. Cəmiyyətin elmin təcavüzkarlığından xilas etmək məqsədi ilə 

D.Prays saturasiya ideyasını irəli sürmüşdür və belə sayır ki, elm loqistik 

əyri boyunca inkişaf edir».

2

2

 

İndi isə görək məhdudlaşdırıcı həddə malik olan tərəflərin

2

∗∗

 inkişaf 

xüsusiyyətləri təklif olunan qanunauyğunluqla (loqistik əyri) nə  dərəcədə 

uzlaşır. Bunun üçün, əvvəla, loqistik əyri boyunca inkişafın xarakteri ilə 

tanış olaq: «Loqistik əyri» üçün analitik ifadə  

kbt

e

a

b

y

−

⋅

+

=

1

    ; k > 0                                 (1) 

aşağıdakı diferensial tənliyin həllidir:  

(

)

dt

y

b

ky

dy

⋅

−

=

; 0 < y < b;      

        (2) 

Bu halda artım məhduddur, belə ki, b sabiti y kəmiyyətinin maksi-

mal qiymətidir.  Digər əmsallar: a və k da sabit kəmiyyətlərdir.  Artımın 

nisbi sürəti dy/ydt = ky(b – y) artıq sabit kəmiyyət olmayıb y-in xətti 

funksiyasıdır. Bizi maraqlandıran tərəfin çatdığı səviyyə nə qədər yüksək 

                                                 

1

 Р.Оппенгеймер. Наука и культура // «Наука и человечество». М., 1964, с.57. 

∗

 Elm sisteminin eksponensial inkişaf qanunauyğunluğu nəzərdə tutulur. 

2

 Л.А.Хурсин. О природе механизма развития науки на современном этапе научно-

технической революции // Вопросы философии, 1971, № 6, с. 39. 

∗∗

 Yuxarı sərhəddin varlığı haqdakı mülahizələrimiz, həmçinin sitat gətirilən parçadakı 

dəlillər bütövlükdə elmə yox, elmin yalnız bəzi tərəflərinə aid olduğundan yeni inkişaf 

qanunauyğunluğu da bu tərəflər üçün axtarılmalıdır. Ona görə  də, loqistik əyri boyunca 

inkişaf zərurətini bizə yalnız yuxarıda adlanan konkret elmi tərəflərə şamil edəcəyik. 

---