Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №5(79) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №5 (79)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
21 Onlar Xəzər-Volqa su yolu ilə tranzitin qurulması nəlicəsində Rusiya xəzinəsinə də qazanc gətirə biləcəklərini vurğulayırdılar. Rusiya dövləti üçün belə bir təklif son dərəcə əlverişli və siyasi baxımdan da maraqlı təklif idi. Onun reallaşdırılması Rusiyanı Avropa ilə Şərq arasında əlverişli məkana cevirə, Rusiya xəzinəsinə qazanc gətirməklə ona düşmən olan Osmanlı xəzinəsini real gəlirlərdən məhrum edə bilərdi. Belə bir müqavilənin bağlanmasının təşəbbüskarları isə erməni tacirləri Qriqori Luşikov və Stepan Moiseyev Romadamski idi” (3, s.179). Çar Aleksey Mixayloviç qaldırılan təşəbbüsü bəyəndi və 1667-ci ildə erməni kompaniyasının Rusiyaya ipək və xammal gətirməsi haqqında 8 bəndlik fərman imzaladı. Həmin fərman əsasında “1667-ci ildə Rusiya dövləti ilə Nor-Cuğa tacirləri arasında ticarət müqaviləsi imzalanmışdı. Müqavilə nəinki Rusiya ilə ticarətdə erməni tacirlərinə verilən müəyyən imtiyazları, habelə Rusiya vasitəsilə qərbi Avropa ilə tranzit ticarəti nəzərdə tuturdu” (5, s.164). Həmin zamanlardan da ermənilərin bu ölkəyə yeni axını başlandı. Rusiyanın bir sıra mərkəzi şəhərlərində kiçik erməni məhəllələri meydana çıxdı, Aleksey Mixayloviçin sarayında erməni xidmət adamları görünməyə başlandı. Lakin erməni ticarət və sənət adamlarının Rusiyanın Moskva, Tver, Nijni-Novqorod kimi iri şəhərlərində məskən salmaları da erməni-rus münasibətləri demək deyildi. Çünki ermənilərin təmsil etdikləri erməni dövləti yox idi. Osmanlı, İran, Avropa dövlətlərinin təbəələri olan erməni iş adamları və Rusiya şəhərlərindəki azsaylı, kiçik erməni icmaları isə bu münasibətlərin tərəfi ola bilməzdi. Rusiya dövləti ilə münasibətlər yaratmaqdan ötəri tərəf olmalı idi. Tezliklə bu tərəf rolunda həmişə olduğu kimi erməni kilsəsi çıxış etdi və XVII əsrin 70-ci illərində rus-erməni münasibətləri nisbətən intensivləşdi. Bu dövrdə Eçmiədzin katalikosu Akop Cuğalı çar Aleksey Mixayloviçə müraciət edərək, “erməniləri himayə etmək üçün mərhəmət göstərməyi” xahiş etmişdi. Oxşar xahişlə Qandzasar katalikosu Petros da Aleksey Mixayloviçə müraciət etmişdi. 70-ci illərin əvvəllərində Volqa-Xəzər bölgəsində kəndli-kazak hərəkatının artması, habelə Səfəvilər dövlətinin tənəzzülü zəminində ticarət yollarının pis qorunması ermənilərin Rusiya ilə ticarətinə mənfi təsir etməyə başladı. Ticarətin zəifləməsi ermənilərin sərvət toplamasına təsir etdiyi kimi, onların Rusiyanın himayədarlığına güvənmək xəyallarını da puça çıxara bilərdi. Bu təhlükənin və narahatcılığın aradan qaldırılması üçün 1673-cü ildə ticarət müqaviləsinin təşəbbüskarı olmuş erməni Qriqor Lusikov yenidən Moskvaya yollandı və rus əyanı Artoman Sergeyeviç Morozovla danışıqlar apardı. Həmin danışıqlar zamanı erməni taciri tranzit yolu üzərindəki təhlükənin aradan qaldırılması ilə bağlı rahatzılıqlarını ona çatdırdı. “Həmin danışıqların nəticəsi kimi qərara alındı ki, erməni tacirləri ilə Rusiya arasında yeni bir ticarət müqaviləsi imzalansın və ticarət yollarının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məsələsi bu müqavilədə öz əksini tapsın. Elə həmin ildə də belə bir müqavilə imzalandı. Yeni müqavilə erməni ticarətinin fəallaşması üçün yeni bir təkan oldu. Ticarət yollarının təhlukəsizliyi isə ermənilərin fəallaşmasına və Rusiyaya axışmasına əlverişli zəmin yaratdı” (3, s.179). Lusikov Moskvada ticarətlə yanaşı siyasi məsələlər barədə də danışıqlar aparmışdı. Lakin bütün bunlar danışıq olmaqdan o yana keçmədi və erməni “işbaz”larının istədikləri nəticəni vermədi. Belə ki, 1676-cı ildə çar Aleksey Mixayloviçin qəflətən ölümü və bundan sonra Rusiyanın dövlət idarəçiliyində, habelə daxili və xarici siyasətindəki qeyri- sabitlik, orduda vaxtaşırı baş verən qiyamlar erməni başbilənlərinin planlarını alt-üst etdi. Başları hakimiyyət uğrunda çəkişmələrə, saraydaxili intriqalara və streles qiyamlarına qarışan rus hakim dairələri daha erməni tacirlərinə əvvəlki diqqəti göstərə bilmirdilər. Ona görə də erməni tacirləri diplomatik mübarizə meydanını erməni avantüristləri və kilsə xadimlərinə verdilər. 1677-ci ildə Eçmiədzində katalikos Akop Cuğalının başçılığı, on iki dini və dünyəvi xadimin iştirakı ilə çağrılan müşavirədə qərara alındı ki, Səfəvi şahına qarşı üsyan qaldırmış Kartli çarı XI Georgi və Kaxetiya çarı Arcillə əlaqə yaradılsın və onlarla birlikdə Moskvaya və Qərbi Avropanın şərq siyasətində maraqları olan Roma papasına müraciət edilsin. Tezliklə belə bir əlaqə yaradıldı və erməniləri yadelli zülmdən qurtarmaq üçün hərbi yardım xahiş etmək məqsədilə Qərbi Avropaya nümayəndə heyəti göndərmək qərara alındı. “Eçmiədzin müşavirəsində seçilən nümayəndə heyəti Akop Cuğalının başçılığı altında Gürcüstana, sonra isə İstanbula gəldilər ki, buradan da Qərbi Avropaya hərəkət etsinlər. Lakin iş uğursuzluqla qurtardı. 1680-cı ildə Akop Cuğalı öldü və nümayəndə heyəti geri qayıtmalı oldu. Yalnız öz atasını müşayiət edən Sünik məliyi İsraelin oğlu İsrael Ori geri qayıtmadı” (4, s.164-165). 22 Qeyd etmək lazımdır ki, erməni ideoloqlarının Səfəvilər dövlətində, bir qədər sonra isə Osmanlıda baş qaldıran erməni separatizmini, bütün normal şərtlər altında yaşadığı ölkəyə qarşı xəyanətkarlığı, “milli-azadlıq” hərəkatı, İsrael Orini isə görkəmli vətənpərvər və diplomat kimi qələmə vermək obyektivlikdən çox uzaqdır. Ori, bəzi erməni tarixçilərinin özlərinin də etiraf etdikləri kimi Sünik məli- yinin oğlu olmayıb, kübar nəslindən deyildi və erməniləri dəfələrlə aldatmışdı. Böyük fırıldaqçı, “erməni milli-azadlıq hərəkatı”ndan və erməni kilsəsindən daha çox özünün şəxsi maraqlarının təmsilçisi olan İsrael Ori italyan və fransız zadəganlarını da, Pfalts kurfiristi İohan-Vilhelmi və Eçmiədzin katalikosunu da aldadırdı. Avropada keçirdiyi 20 ilə yaxın bir dövrdə o, rəsmən nə erməniləri, nə də erməni kilsəsini təmsil etmirdi. Ermənilərin öz məzhəblərini dəyişib katolikliyi qəbul etmələri müqabilində onlara hərbi-iqtisadi yardım edəcəyi barədə Pfalts kurfiristinin vədi isə Eçmiədzin və Qandzasar katalikoslarını qəzəbləndirmiş və onlar Orini sadəcə olaraq öz yanlarından qovmuşdular. Beləliklə erməni ruhaniləri tərəfindən rədd edilən Ori Qarabağın Anqexakot deyilən qəsəbəsində 1699- cu ildə erməni məlikliklərinin yığıncağını keçirməyə müvəffəq oldu. Yığıncaq Oriyə Qərbi Avropada, habelə rus çarı ilə danışıqlar aparmaq üçün lazım gələn etibarnaməni verdi. Məliklər habelə Orinin kifayət qədər savadlı olmadığını və rus dilini bilmədiyini də nəzərə alıb, “Vardapet (alim monarx) Minası Oriyə köməkçi verdilər” (5, s.165). Lakin, Minasın müşayiət etdiyi Orinin 1699-1701-ci illərdə Qərbi Avropaya etdiyi bu ikinci səfər də ermənilərə gözlədikləri nəticəni vermədi. Pfalts kurfiristi kimi, Avstriya imperatoru da erməni xalqının təmsilçisi olması barədə Orinin etibarnaməsinə maraq göstərmədi. 1701-ci ildə Ori və köməkçisi Rusiyaya üz tutdu. Məhz bu zamandan etibarən erməni separatçıları və onların ideoloqları özlərinə himayədar olaraq Rusiyanı seçdilər və könüllü olaraq Rusiyanın boyunduruğu altına aparan yolun başlanğıcına çıxdılar. Moskvaya gələn Ori Qarabağ məliklərinin müraciətnaməsini çar I Pyotra təqdim etdi. Müraciətnamədə məliklər xahiş edirdilər ki, çar erməni xalqının iztirablarını dərindən anlasın və onu Türkiyə-İran zülmündən azad etsin: “Bizim özgə ümidimiz yoxdur. Biz yalnız Allaha və sənin ölkənə ümid bəsləyirik” (5, s.166). I Pyotr ermənilərin xahişinə razılıqla yanaşdı və cavab verdiki, erməni xalqına İsveçlə apardığı müharibədən sonra yardım edəcəkdir. Ori və vardapet Minas bu şad xəbəri ermənilərə çatdırmaq üçün İrana adam göndərdilər. Onlar sevinirdilər ki, ermənilərin çirkin məqsədlərinə çatması yolunda nəhayət özlərinə himayədar tapa bilmişdilər. Rusiya tərəfi də Orinin səfərindən məmnun qalmışdı. Çarizmin Qafqaza dair işğalçılıq planlarının həyata keçirilməsi yolunda “etibarlı” müttəfiq tapılmışdı. Tarix boyu dəfələrlə milli ləyaqətləri kimi, vətənlərini də satan, onlara çörək verən ölkəyə xəyanət etməyə həmişə hazır olan, işğalçılara bələdçilik edən nökər özü rusların qapısına qədər gəlmişdi. ƏDƏBİYYAT 1. Cəfərli E. Naxçıvanda erməni-Azərbaycan münaqişəsi. Bakı, Nurlan, 2008, 280 s. 2. Kərimova S. Çarizmin Azərbaycanın işğalında və müstəmləkəçilik siyasətində erməni işbazlarının rolu. Bakı, Azərbaycan. 1995 3. Süleymanov M. Erməni millətçiliyi və təcavüzkarlığı tarixindən. Bakı, «Hərbi Nəşriyyat», 2008, 398 s. 4. Алиев Ф. Азербайджанско-русские отношение. Баку, 1985 5. История армянского народа: С дрвнейших времен до наших дней / Г.Х.Саркисян, Т.Х.Акопян, А.Г.Абрамян и др. Ереван, Изд-во Ереван ун-та, 1980, 460 с. 6. Марджанлы М. Армянство. Россия. Кавказ. М,: Флинта, 2011, 96 с. 7. Эзов Г.А. Сношения Петра Великого с армянским народом.СПб.1898,512 с. 8. http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&cid=9&nid=291020 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|