Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №7 (80) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №7 (80)

147 
 
Yüksək  temperaturlu  sintetik  yağların  geniş  tətbiq  edilməsi  ilə  əlaqədar  yüksək 
temperaturlarda işləyən yeyilmə əleyhinə aşqarlara tələbat artmışdır. Tətbiq edilən yeyilmə əleyhinə 
bir sıra ənənəvi aşqarlar tərkibində aktiv element- kükürd, azot, halogen atomu saxlayır ki, bunlarda 
yüksək temperaturlarda çöküntü əmələ gəlməsinə və metal səthlərin korroziyasına səbəb olur. 
Buna  görə  də  yüksək  temperaturlarda  antioksidləşdirici  xassələrə  malik  olmaqla  yanaşı 
yeyilmə  əleyhinə  xassələrə  malik  yeni  aşqarların  sintezi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bununla 
əlaqədar  olaraq  belə  aşqarların,  metalın  səthi  ilə  reaksiyaya  daxil  olmayan,  lakin  metal  səthlərin 
üzərində möhkəm  adsorbsiya təbəqəsi  əmələ  gətirən birləşmələrlə  əvəz edilməsi  zərurəti meydana   
çıxır.Bu  baxımdan  yüksək  termooksidləşmə  stabilliyinə  malik,  tərkibində  əlverişli  funksional 
qruplar  saxlayan  N-benzoilaminsirkə  turşusunun  sintez  edilmiş  mono-  və  di-  efirlərinin  yeyilmə 
əleyhinə  xassələridə  tədqiq  edilmişdir.  Birləşmələrin  yeyilmə  əleyhinə  xassələri  dörd  kürəcikli 
sürtünmə maşınında DÜST 9490-75 metodu ilə 20 -200° C temperatur intervalında ŞX-15 markalı 
,diametri  12,7  mm  şarlardan  istifadə  etməklə  öyrənilir  (  Fırlanma  sürəti  1500  dövr/dəq,  sınaq 
müddəti - 1 saat) . 
Sintez  edilmiş  birləşmələrin  effektivliyi  sintetik  yağlara  yeyilmə  əleyhinə  tətbiq  edilən 
trikrezilfosfatla  müqayisə  edilmişdir(Cədvəl  4).  Müəyyən  edilmişdir  ki,  N-benzoilaminasirkə 
turşusunun  sintez  edilmiş  di-  efirləri  etalonla  müqayisədə  daha  aşağı  qatılıqda  yeyilmənin 
diametrini xeyli dərəcədə azaldır. Bu da sintez edilmiş birləşmələrin tərkibində COOR, >NH, >C=O 
qruplarının olması ilə izah edilir.  
 
Cədvəl 3 
Sintez edilmiş maddələrin iştirakı ilə pentaeritrit efirinin yeyilmə əleyhinə xassələrinin 
tədqiqi. 
 
№                Birləşmələr 
Aşqarin 
qatılığı,% 
Yeyilmənin diametri Di, mm 
1 s (400Н) 
4 s (200 Н) 
 
PEE 
- 
0,90 
0,95 
 
Trikrezilfosfat 
 
 
 
1 
3 
4 
0,80 
0,70 
0,55 
0,75 
0,70 
0,50 
I 
C
6
H
5
CONHCH
2
COO(CH
2
)
3
OH 
1 
2 
0,65 
0,60 
0,70 
0,65 
II 
C
6
H
5
CONHCH
2
COO(CH
2
)
4
OH 
1 
2 
0,70 
0,55 
0,75 
0,60 
III  C
6
H
5
CONHCH
2
COO(CH
2
)
2
O(CH
2
)
2
OH 
1 
2 
0,60 
0,50 
0,55 
0,50 
IV  (C
6
H
5
CONHCH
2
COO)
2
(CH
2
)
3
 
0,5 
1 
0,60 
0,55 
0,60 
0,50 
V 
(C
6
H
5
CONHCH
2
COO)
2
(CH
2
)
4
 
0,5 
1 
0,55 
0,45 
0,60 
0,50 
VI  (C
6
H
5
CONHCH2COO)
2
(CH
2
)
2
O(CH
2
)
2
 
1 
2 
0,55 
0,45 
0,50 
0,40 
 
 
 

---

148 
 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Калайтан  Е.Н.,  Виленкин  А.В.  Присадки  к  смазочным  маслам  для  зарубежных 
газотрубинных двигателей (Обзор патентов //Химия и технология топлив и масел. 1974, 
№2, 60 с. 
2.
 
Пекаревский Б.В., Иванов В.А., Потехин В.М. Деактивующая активность производных  
фенилсукцинимида /Журн.прикладной химии. – 1996. – т.69. с.992 -997 
3.
 
Кулиев А. М.Химия и технология присадок к маслам и топливам-Л.: Химия,1985-312 
4.
 
Кязимова  Н.С.,  Махмудова  А.А.  N-дизамещенные  амиды  N–  бензоиламиноуксусной 
кислоты  в  качестве  антиокислителных  присадок  к  синтетическим  маслам  //  Журнал 
прикладной химии , 2000, Т.73, № 8 С. 1401-1402.  
5.
 
Кязимова Н.С., Махмудова А.А. Антиокислителные свойства амидов 
бензоиламиноуксусной кислоты   // Нефтехимия, 1996, Т36, № 6, С. 569-572 
 
РЕЗЮМЕ 
Вагиф Гасанов 
 Aдилa Махмудова 
Гaрибa Мусаева 
 
Синтез и исследование  эфиров  N-бензоиламиноуксусной кислоты 
 
Взаимодействием  N-бензоиламиноуксусной  кислоты  с  одно-  и  двухатомными 
спиртами  синтезированы  соответствующие  моно-  и  диэфиры  указанной  кислоты.  Изучены 
противоизносные  свойства  синтезированных  соединений  в  интервале  температур  20-200
0
С. 
Выявлена взаимосвязь между структурой и эффективностью. Выявлено, что эффективность 
смазывающего действия сложных эфиров повышается при наличии гидроксильных групп, а 
также с увеличением метиленовых групп и ростом молекулярной массы. 
 
ABSTRACT 
Vagif Hasanova 
Adila Makhmudova  
Qariba Musayeva 
 
Synthesis and research of ethers of N-benzoilaminoacetic acid  
 
With  the  interaction  of  N-benzoilaminoacetic  acid  with  double  atom  alcohol,  the  proper 
mono-  and  di-ether  of  the  mentioned  acid  is  synthesized.  The  anti-wear  qualities  of  synthesized 
combinations  in  the  interval  of  temperatures  20-200
0
C  are  investigated.  The  interconnection 
between  the  structure  and  the  effectiveness  is  revealed.  Moreover    it  is  revealed  that  the 
effectiveness of lubricated action of complex ethers increases with the presence of OH-groups and 
also with the  increase of methylene groups and increase of molecular weight. 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  noyabr  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 03) 
Məqaləni çapa təqdim etdi: Kimya elmləri doktoru, professor T. Əliyev 
 
 

---