Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84)

262 
2.
 
Животный мир Азербайджана. Том III. Позвоночные. Баку: Элм, 2000, 45-178 с. 
3.
 
Azərbaycan Respublikası. Milli Atlas. Bakı, 2014, 444 с. 
4.
 
Микаилов  Т.К.  Паразиты  рыб  водоемов  Азербайджана  (систематика,  динамика  и 
происхождение). Баку: Элм, 1975, 299 с. 
5.
 
Ибрагимов  Ш.Р.  Паразиты  и  болезни  рыб  Каспийского  моря  (эколого-географический 
анализ, эпизоотологическая и эпидемиологическая оценка). Баку: Элм, 2012, 396 с. 
6.
 
Быховская-Павловская  И.Е.  Паразиты  рыб.  Руководство  по  изучению.  Л.:  Наука,  1985, 
122 с. 
7.
 
Гаевская  А.В.  Определитель  паразитов  позвоночных  животных  Черного  и  Азовского 
морей. Киев: Наукова думка, 1975, 551 с. 
8.
 
Шигин А.А. Трематоды фауны СССР. Род Diplostomum. Метацеркарии. М.: Наука, 1986, 
253 с. 
9.
 
Быховская-Павловская И.Е., Кулакова А.П. Класс трематоды – Trematoda Rudolphi, 1808 / 
Определитель  паразитов  пресноводных  рыб  фауны  СССР.  Т.3.  Паразитические 
многоклеточные (Вторая часть), Л.: Наука, 1987, с.77-198.  
10.
 
Смогоржевская А.А. Гельминты водоплавающих и болотных птиц фауны Украины. – 
Киев: Наукова думка, 1976, 416 с. 
11.
 
Судариков  В.Е.,  Шигин  А.А.,  Курочкин  Ю.А.  Метацеркарии  трематод  –  паразиты  рыб 
пресноводных гидробионтов Центральной России. М.: Наука, 2002, 298 с. 
12.
 
Жохов А.Е. О цикле развития и биологии трематод Рhyllodistomum elongatum (Fasciolata, 
Gorgoderidae)  Паразитология, 1987, т. 21, № 2, с. 134-139. 
13.
 
Головина Н.А., Стрелков Ю.А., Воронин В.Н. Ихтиопатология. М.,Мир, 2003, 448 с. 
14.
 
Yamashita  J.  Clinostomum  complanatum,  a  trematode  parasite  new  to  man  //  Annot.  Zool. 
Japan, 1938, vol. 17(3-4), p. 563-566. 
15.
 
Ibrahimov Sh.R., Najafov J.A., Shekaraliyeva Y.V. Medical zoology. Baku, Muallim, 2010, 124 
p. 
16.
 
Судариков  В.Е.,  Васильев  И.  Семейство  Diplostomatidae  Poirier,  1886.  Трематоды  птиц 
причерноморских и прикаспийских районов, М., 1983, с. 43-62.  
ABSTRACT 
Yegana Shakeraliyeva 
Ecological-faunal analyses of fish trematodes of Lower Araz 
In  2009-2014,  91  semi-migratory  commercial  fish,  which  have  entered  in  the  Small 
Qizilagach  bay  of  the  Caspian  Sea  to  spawn  was  examined  by  the  method  of  complete 
parasitological autopsy, 17 species of trematodes were found. 13 species of found trematodes infect 
fish actively in the stage of cercaria, and 4 species infect fish by eating benthic invertebrates. With 
the exception of one species, which is using brackish water mollusks as a first intermediate hosts, 
all  found  species  are  typical  freshwater  forms.  The  relations  between  biology  of  hosts  and  their 
infestation by certain species of trematodes were found. Among the found trematodes 10 species are 
dangerous to fish and two species for human. 
РЕЗЮМЕ 
Егана Шакералиева 
Эколого-фаунистический анализ трематод Нижнего Араза 
In  2006-2010.  258  fish  of  20  species  that  have  been  caught  from  the  Lower  Araz  were 
examined  by  method  of  complete  autopsy  helminthological,  16  species  of  trematodes  1  order,  6 
families and 11 genera were found. Definitive hosts of 5 trematode species are fishes, for 11 species 
of  trematodes  fishes  are  second  intermediate  hosts.  9  trematode  species  are  pathogens  of  fish,  1 
species is dangerous if it enters the human digestive tract, 11 species of cercariae in the water can 
penetrate into the human skin and cause dermatitis. 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  27  aprel  2017-ci  il  tarixli  qərarı  ilə 
çapa tövsiyyə  olunmuşdur. (protokol № 08)
. 
Məqaləni  çapa  təqdim  etdi:  Baytarlıq  üzrə  elmlər  doktoru, 
professor E. Məmmədov 

---

263 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2017,  № 3 (84) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2017,  № 3 (84) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2017,  № 3 (84) 
 
 
İSMAYIL MƏMMƏDOV 
AMEA Naxçıvan Bölməsi Bioresurslar İnstitutu 
[e-mail] 
UOT 619:576.89 
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI ŞƏRAİTİNDƏ  QOYUNLARIN SARCOCYSTİS-
LƏ  YOLUXMASININ HEYVANLARIN YAŞINDAN ASILILIQ DİNAMİKASI 
Açar sözlər: Naxçıvan sarkosporidioz, qoyun, invaziya, müayinə, yaş dinamikası, növ, ekstensivlik  
Key words:  Nakhchivan, sarcosporidioses, sheep, infection, age dynamics, species, extensiveness 
Ключевые  слова:    Нахчыван,  саркоспоридиоз,  овец,  инвазия,  исследование,  возрастная 
динамика, вид, экстенсивность 
 
 Müasir  dövrdə  elmin  və  texnologiyanın  inkişafına  baxmayaraq  invazion  xəstəliklər  bütün 
dünyada  geniş  yayılıb  və  təsərrüfatlara  zərər  verməkdə  davam  edir.  Kənd  təsərrüfatı  heyvanları  və 
quşları  üzərində  protozoozların  ləğv  edilməsi  istiqamətində  çoxsaylı  tədqiqat  işlərinin  aparılmasına 
baxmayaraq onların iqtisadiyyata vurduğu zərərin qarşısını tam almaq mümkün olmamışdır [6,7, 12]. 
 
 Kənd təsərrüfatı heyvanlarının sarkosistozu xroniki və ya iti gedişli zooantrozoonoz invazion 
xəstəlik  olub,  ibtidailərin    Sarcocystis  cinsinin  növləri  tərəfindən  törədilir.  İnsanlarda,  bir  çox 
məməlilərdə,  quşlarda  və  reptililərdə  xəstəliyin  əsas  xarakterik  əlaməti  eninəzolaqlı  əzələlərdə  və 
digər  toxumalarda  sistaların  əmələ  gəlməsi  ilə  səciyyələnir.  Buna  görə  də  bu  istiqamətdə 
tədqiqatların  aparılması,  onlara  qarşı  profilaktik-mübarizə  tədbirlərinin  aparılması  aktualdır  və 
müasir dövrün tələblərinə cavab verir  [5,6,10]. 
Azərbaycan  Respublikasında, həmçinin onun  ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar 
Respublikasında  qoyunlarda  parazitlik  edən  sarkosporidilər  morfoloji  xüsusiyyətlərinə  görə    iki 
növə  aid  edilir.  Bunlardan  biri  makrosista  əmələ  gətirən  və  aralıq  sahibi  pişiklər  olan  Sarcocystis 
gigantea (S.ovifelis), digəri isə mikrosista əmələ gətirən və əsas  sahibi itlər olan Sarcocystis tenella  
(S.ovicanis)-dır [1, 2, 3, 4, 9]. 
Material və metodika 
Tədqiqat üçün materiallar 2013-2016-cı illərdə Naxçıvan MR-in demək olar ki, bütün rayon-
larından  və  Naxçıvan  şəhər  kəsim  məntəqəsində  kəsilən    müxtəlif  yaşda  olan  qoyunlardan 
götürülmüşdür. 
Naxçıvan  MR-də  qoyunların    Sarcocystis  gigantea  və  S.tenella  ilə  eyni  zamanda  yolux-
masının  ekstensivliyini müəyyən etmək üçün müxtəlif rayonlarda 267 baş heyvandan götürülmüş 
materiallar üzərində tədqiqatlar aparılmışdır.  
Kəsilən  qoyunların  ürəyi,  qaraciyəri,  dili,  yem  borusu,  skelet  əzələləri  və  diafraqmasının 
sarkosporidilərin makro və mikrosistaları ilə yoluxması vizual və mikroskopik üsulla yoxlanmışdır. 
Toxumaların daxilində makrosistaların olduğunu aşkar etmək üçün onlar skalpel vasitəsilə şırımlara 
ayrılmış və müayinə edilmişdir. 
Qoyunlardan  götürülən  toxuma  nümunələrində  mikrosistaların  olduğunu  müəyyən  etmək 
üçün  kompressor  metodundan  istifadə  edilmişdir.  Mikroskopik  tədqiqat  zamanı  hər  kəsikdə 
sarkosistaların sayı nəzərə alınmış, invaziyanın intensivliyi bir kəsikdə olan sarkosistaları saymaqla 
qiymətləndirilmişdir.  İnvaziya  şərti  olaraq  belə  qruplaşdırılmışdır:  yüksək  (bir  kəsikdə  10-12 
sarkosista  olduqda),  orta  (bir  kəsikdə  8-10  sarkosista  olduqda),  zəif  (bir    kəsikdə  1-8-ə  qədər 
sarkosista olduqda). 
İnvaziyanın  ekstensivliyi  isə  bütün  yoxlanılmış  heyvanlar  arasında  xəstə  heyvanların  sayına 
görə,  intensivliyi  isə  mikrosistalar  üçün  1  kəsikdə  olan  sistaların  sayına,  makrosistalar  üçün  isə  3 
sm
2
 toxuma kəsiyində tapılan sistaların sayına görə hesablanmışdır [8]. 
 
 
 

---