Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)

324 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2017, № 6 (87) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2017, № 6 (87) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ. НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2017, № 6 (87) 
 
 
HƏSƏN MƏMMƏDOV 
Naxçıvan Dövlət Universiteti                                                           
[e-mail] 
UOT 332.146 
DAVAMLI İQTİSADİ İNKİŞAFA TƏSİR OBYEKTİ KİMİ 
İNFRASTRUKTURLARIN NƏZƏRİ ASPEKTLƏRİNƏ YANAŞMA 
                                    
Açar sözlər: infrastryktur, istehsal infrastrukturu, sosial infrastruktur, bazar infrastrukturu, 
institusional infrastruktur, beynəlxalq infrastruktur, ekoloji infrastruktur, davamlı iqtisadi inkişaf 
 Key  words:  infrastructure,  production  infrastructure,  social  infrastructure,  market 
infrastructure, 
institutional 
infrastructure, 
international 
infrastructure, 
environmental 
infrastructure, sustainable economic development 
Ключевые  слова:  инфраструктура,  производственная    инфраструктура, 
социальная 
инфраструктура, 
рыночная 
инфраструктура, 
институциональная  
инфраструктура,  международная  инфраструктура,  экологическая  инфраструктура, 
стабильное экономической развитие 
 “İnfrastruktur” termini ilk dəfə ingilis iqtisadçısı A.Marşall (1842-1924) tərəfindən, XX əsrin 
əvəllərində  (1910)  idarəetmə  ilə  bağlı  etdiyi  məruzələrin  birində  obyektləri  adlandırmaq  üçün 
istifadə edilmişdir.Sonralar,1941-ci ildə  silahlı qüvvələrin həyat fəaliyyətini təmin edən obyekt və 
tikililəri adlandırmaq üçün ABŞ-da “infrastruktur” ifadəsi işlənilmişdir. Hərbi infrastruktur dedikdə, 
hərbi  qüvvələrin  fəaliyyətini  təmin  edən  sahələrin  (hərbi  anbarlar,  aerodomlar,  radiolokasiya 
postları,  poliqonlar  və  s.)  kompleksi  nəzərdə  tutulurdu.  Buradan  aydın  görünür  ki,  hərbi 
infrastruktur-müharibə  şəraitində  hərbi  əməliyyatların  aparılmasını  təmin  edən,  sülh  şəraitində  isə 
dövlətin müdafiə qabiliyyətinin lazımi səviyyədə saxlanılmasına xidmət edən bir qurumdur. Həmin 
fikir  sonralar  bütün  başqa  sahələrə  də  geniş  yayılmışdır.  Sonradan  “infrastruktur”  iqtisadi  termin 
kimi geniş formada leksiona daxil olmuşdur. 
 “İnfrastruktur”  anlayışı  (termini)  latın  mənşəlidir.  O,  infra-  “aşağı,  alt”  və  struktura  - 
“yerləşmə” sözlərinin birləşməsini ifadə edir. Bu anlayışda başqa sahələrə xidmət göstərən qurumlar 
(özəklər)  məcmusu  ifadə  olunur.  Deməli,  onun  məzmununda  başqa  müvafiq  bir  sahəyə  “xidmət 
göstərmək”  ifadəsi  müəyyənedici  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Məsələn,  40-cı  illərdə  Qərbdə  infrastruktur 
anlayışı maddi istehsalın fəaliyyətinə xidmət edən sahələrin məcmusu kimi başa düşülürdü(1). 
İqtisadi  ədəbiyyatlarda  infrastrukturların  mahiyyəti  və  məzmunu  haqda  müxtəlif  fikirlər 
mövcuddur.  Bir  qrup  mütəxəssislər  infrastrukturlara  istehsal  prosesinin  fəaliyyətini  yaxşılaşdırmaq 
üçün  ona  xidmət  edən  sahələr  dəsti  və  ya  əhalinin  həyat  şəraitini  yaxşılaşdırmaq  üçün  xidmətedici 
sahələr  dəsti,  bir  qrup  mütəxəssislər  isə  milli  iqtisadiyyatın  funksional  fəaliyyətinin  normal  təmin 
edilməsinə yönəlmiş vahid, kompleks sahələr dəsti kimi qiymətləndirirlər(2).  
Инфрасtрукtурларın  mащиййяtи  və  sərhədlərinin  müəyyənləşdirilməsi  щагда  дцнйа 
игtисадчыларынын  фикирляри  дя  бирmяналы  дейилдир.  Кечmиш  совеtляр  бирлийи  дюврцндя  няшр  олунан 
Азярбайжан  Совеt  Енсиклопедийасында  инфрасtрукtура  ашаьыдакы  киmи  йанашылmышдыр:  “О, 
исtещсала хидmяt едян коmплекс tясяррцфаt сащясидир”. Лакин mцасир дюврдя бу йанашmа елmи вя 
нязяри бахыmдан нюгсанлыдыр вя инфрасtрукtурлар щаггында mцкяmmял tясяввцр йараtmыр. Гейд 
еtдийиmиз  киmи  инфрасtрукtурлар  даща  эениш  даиряли,  елmи  вя  нязяри  жящяtдян,  яmяк  бюлэцсц  иля 
сяжиййялянян вя диэяр апарыжы сащяляри дя ящаtя едиб, онлара хидmяt эюсtярян хцсуси  сащялярдир. 
Инфрасtрукtурлар щаггында данышаркян tякжя mадди исtещсала хидmяt едян сащяляр дейил, щяmчинин 
сосиал,  базар,  ekoloji  və  beynəlxalq  сащяляря    хидmяt  эюсtярян  сащялярин  mяжmусу  баша 
дцшцlməlidir.  

---

325 
 “Бюйцк Tцрк Игtисади Енсклопедийасы”нда bu iqtisadi kateqoriyanın mənası даща дягиг ифадя 
едиляряк  “алt  йапы”  киmи  ишлядилmякдядир.  Илк  дяфя  щярби-сянайе  коmплексинин  бина,  анбар  вя 
гурьуларыны  адландырmаг  цчцн  инфрасtрукtур  tерmининдян  исtифадя  едилsə  də,  sонрадан  дцнйа 
халгларынын  дилиндя  игtисадиййаtын  бцtцн  сащяляриндя  əsas  sahəyə  xidmət  edən  игtисади 
каtегорийа киmи ишлядилmяйя башланылmышдыр(3) .  
Tядгигаtлар  эюсtярир  ки,  mцхtялиф  вахtларда  айры-айры  tядгигаtчылар  tяряфиндян 
инфрасtрукtурlara mцхtялиф аспекtдян йанашылmыш, онların mащиййяtи вя mязmуну щагда чохсайлы 
фикирляр  форmалашmышдыр.  Беля  ки,  харижи  юлкя  игtисадчыларындан,  mясялян,  С.С.Носова  эюря 
инфрасtрукtурlar  “жяmиййяtин  ялавя  хяржляри”  щесаб  едилир, sosial-iqtisadi  həyatda  birbaşa  ишtирак 
еtmядийиндян дяйяр йараtmыр вя она эюря дя исtещсалчыйа эялир эяtирmир(4).  
А.Пезенtийя  эюря  инфрасtрукtурlar  mцяссисянин  коmплекс  харижи  mцщиtини  (няглиййаt 
шябякяси вя нювлярини, tикинtини вя с.) tяшкил едир. Бу mцщиt аmиллярини, йяни инфрасtрукtурları жялб 
еtmякля  mцяссисянин  хяржляри  азалыр,  пулун  дювриййя  сцряtи  арtыр,  няtижядя  гаршыйа  гойулmуш 
mягсядя  чаtmаьа-“mяшьуллуьун  tяmин  олунmасына,  tялябин  щяжmинин  йцксялmясиня  вя  эялирин 
арtmасына” шяраиt йараныр (5).  
Mцасир  гярб  игtисадчыларындан  К.Р.Mакконелл  вя  Л.Брйу  ися  tяйинаtындан  асылы 
олmайараг  инфрасtрукtурların  дювляt  tяряфиндян  tяшкили  вя  tянзиmлянmяси  фикирлярини  иряли 
сцрmцшляр.  Онлар  эюсtярmишляр  ки,  ири  kompleks  layihələr    tяляб  едян  infrastruktur  sahə  və 
özəkləri  аьыр  яmяк  tуtуmлу  сащяляр  олдуьундан  йалныз  дювляt  вя  йа  ихtисаслашmыш  фирmалар 
tяряфиндян йарадылmалыдыр (6).  
İнфрасtрукtурları  игtисадчыларын  бир  чоху  исtещсалдан  кянар  сащялярин  дясtи  киmи 
гийmяtляндирсяляр дя, диэяр игtисадчылар бу фикри гябул еtmирляр. Mясялян, И.Ф.Чернйавскийя эюря, 
“инфрасtрукtурlar сянайе вя кянд tясяррцфаtы исtещсалына хидmяt едян сащялярин mяжmусу олmагла 
ашаьыдакылары ящаtя едир: авtоmобил йолларынын tикинtиси, каналлар, суtуtарлар, лиmанлар, кюрпцляр, 
анбарлар,  енеръи  tясяррцфаtы,  дяmирйол  няглиййаtы,  рабиtя,  су  tяжщизаtы,  канализасийа,  сящиййя  вя 
tящсил,  ибtидаи  вя  али  tящсил”  (7).  Лакин  бу  гайдада  чохсащяли  tяснифляшдирmя  апардыгда  обйекt 
дцзэцн сечилmир вя няtижядя игtисади каtегорийанын ясл mащиййяtи кянарда галыр.  
Игtисадчыларын  бир  чоху  ися  ону  сащяляр  цзря  tяснифляшдирmякдян  узаглашараг 
инфрасtрукtурlara ясас обйекtя хидmяt едян кюmякчи сащяляр киmи бахырлар. Беля йанашmада ися 
конкреtлик олmадыьындан субйекt вя обйекt сечилmир, ясас обйекt кянарда галыр.  
Бязи  игtисадчылар  ися  инфрасtрукtурlara  исtещсалын  вя  ящалинин  ещtийаж  вя  tялябаtыны  юдяйян 
сащя  вя  хидmяtляр:  йоллар,  анбарлар,  няглиййаt,  коmmунал,  mяишяt  хидmяtи  вя  sosial  сащялярин 
mяжmусу  киmи  йанашырлар.  Бу  гайдада  йанашmа  игtисади  каtегорийа  киmи  инфрасtрукtурların 
mцхtялиф аспекtlərini якс еtдирдийиндян бир чохлары tяряфиндян гябул едилир.  
В.В.Власова эюря инфрасtрукtурlar 4 сащяйя бюлünür:  
1. Исtещсал инфрасtрукtуру. Бу, mцяссисядя просеслярин фасилясизлийини tяmин едян коmплекс 
харижи mцщиt аmилляри дясtиндян ибаряtдир. Бурайа ашаьыдакылар аиддир: йцк няглиййаtы, tопдансаtыш 
tижаряt,  елекtрик,  газ  вя  су  tяжщизаtы,  анбар  tясяррцфаtы,  рабиtя  вя  mялуmаt  хидmяtи.  Ейни  
заmанда ашаьыдакы ишэцзар хидmяt сащяляри: реклаm, mаркеtинг хидmяtи, ижаря вя лизинг хидmяtи, 
mяслящяt  хидmяtи  (инвесtисийа  сийасяtи  вя  идаряеtmя  иля  баьлы  вя  с.  mяслящяtляр),  инъиниринг 
(mцщяндис- mяслящяt вя лайищя хидmяtляри сащяси) вя с. дахилдир.  
2.  Сосиал  инфрасtрукtур.  Бу  ишчи  гцввяляринин  tякрар  исtещсалы  иля  баьлы  олан  коmплекс 
сащялярдир. Бурайа сящиййя, mаариф, mядяниййяt, инжясяняt, пяракяндя tижаряt, сярнишин няглиййаtы, 
mянзил-  коmmунал  tясяррцфаtы,  хидmяtлярин  tяшкили  сащяляри,  ижtиmаи  иашя  сащяляри,  ев  tясяррцфаtы 
цзря хидmяtляр вя с. аиддир.  
3. Инсtиtусионолоъи инфрасtрукtур. Бу, игtисадиййаtын mакроигtисади tянзиmлянmясини щяйаtа 
кечирян, mилли игtисадиййаtын инкишаф еtmясиня tякан верян коmплекс игtисади сащяляри ящаtя едир. 
Бурайа дювляtин игtисади tянзиmляmя апараtы, mалиййя-кредиt, верэи, эюmрцк вя с. сащяляр аиддир. 
4.  Еколоъи  инфрасtрукtур.  Бу  ижtиmаи  исtещсалын  инкишафына  хидmяt  едян  вя  инсанларын 
игtисади  фяалиййяtи  заmаны  яtраф  mцщиtя  дяйя  биляжяк  зярярлярин  гаршысыны  алmаг  цчцн  фяалиййяt 
эюсtярян 
mцщяндис-tехники 
гурьулардан 
ибаряt 
коmплекс 
сащялярин 
mяжmусудур. 
Инфрасtрукtурун бу нювцня яtраф mцщиtин горунmасына нязаряt едян щюкуmяt вя гейри-щюкуmяt 

---