Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
56 bağları. Naxçıvan qəzasında üzüm bağları daha geniş sahələri əhatə edir. Qafqazda çox az yer olar ki, Naxçıvanda olduğu qədər çoxlu və bol üzüm olsun. Burada özünün rənginə, böyüklüyünə, forma və keyfiyyətinə görə 60 növdə üzüm vardır” (10, s.134). Şirinliyinə və tamlığına görə Naxçıvan üzümü xüsusilə seçilirdi. Mənbələrdə yazılır ki, Ordubad şəhərinin Mingis və Üçtürləngə məhəllələrində yaşayanlar əsasən üzümçülüklə məşğul olurdular. Qeyd edilir ki, Ordubad şəhərinin yalnız bir həyatyanı ərazisində təqribən 92 hektar üzümlük var idi (1, s, 164). Həmin mənbənin təhlilindən aydın olur ki, müxtəlifliyinə görə bu növ üzümlər yerli adlarla adlandırılırdı. Məsələn: zeyni, xəlili, kişmişi, haça-baş, əsgəri, səbzi, xərci, misqalı, şir-şiri, təbərzə, kərim-kəndi, qulama və s. Ağ, qara, qırmızı, çəhrayı, yaşıl, göy, açıq sarı, sarı rəngli üzümlər bu qəbildəndir. Rus müəllifi yazır ki, bunların içərisində şirniyyat və ya çərəz üçün ən yaxşısı əsgəri üzümüdür, haça-baş adlı üzüm növünü isə qışadək saxlamaq mümkündür. Bundan əlavə topladığımız etnoqrafik materialları əsasında onuda qeyd edə bilərik ki, qışa qalan üzüm sortlarından biri də hənəqırnadır. Bu üzün növünü milağ üsulu ilə uzun müddət qışa saxlamaq mümkün olmuşdur. Rus mənbələrinin müqayisəli təhlili XIX əsrin axırlarında Naxçıvan şəhərində üzümlük və üzüm sahələrinin yerləşdiyi ərazilərin artdığını söyləməyə əsas verir. Qafqazşünas R.N. İva- nov 1840-cı ildə Naxçıvan şəhərində 50 desyatin, 1850-ci ildə 84 desyatin, 1866-cı ildə isə artıq 400 desyatin ərazidə üzüm bağlarının salındığının xəbər verir. Rus hakimiyyəti zamanında kəndlilər bağ və bostanlardan yığılan məhsulun hər puduna və mülkədarın xeyrinə 40 qəpik ödəyirdilər (12, s. 65). Ən çox ehtiyac duyulan məhsul meyvə qurusu olmuşdu. Ordubadın quru meyvəsi yerli bazarda aşağıdakı qiymətə satılırdı: 1-ci növ əriyin bir batmanı 1 gümüş manata, 2-ci növ ərik 50 gümüş qəpiyə, bir batman albuxara 1 manat 60 qəpiyə idi (9, s. 197). Akademik T.Bünyadov yazır ki, Ordubadlılar XX əsrin əvvəllərində hər il 15 min pud ərik qurusu satardılar (2, s. 93). XIX əsrin sonlarında Ordubadda bağçılıq yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Bu arxiv naterialları və mənbələrdəki rəqəmlərni müqayisəsi zamanı özünü göstərir. 1869-cu ildə burada bağların salındığı sahə-4000 desyatin (4360 ha) ərazini əhatə edirdi. Halbuki 30-cu illərdə bu ərazilər üzümlükər və tut bağları ilə birlikdə cəmi 300 desyatin (327 ha) idi. Göründüyü limi 30-40 il ərzində, 1830-1860-cı illərdə Ordubadda bağların əkildiyi ərazi 13 dəfə genişləndirilmişdir. Bundan başqa öyrənilən dövrdə bağların sayı da artmışdı. Əgər XIX əsrin 40-50-ci illərində Ordubadda 335 bağ var idisə, artıq 60-cı illərdə onların sayı 470-i ötüb keçirdi. Göstərilən yüzillikdə bağçılığın bu cür sürətli inkişafı Ordubad şəhərini nəinki Azərbaycanda, habelə Qafqazda və Şərqdə də məşhurlaşdırmışdı. Əkinçilik mədəniyyətindən bəhs edərkən suvarma sistemini də qeyd etmək məqsədə uyğun olardı. Suni suvarmaya əsaslanan Naxçıvan diyarında mühüm mənbə çay suvarma sistemi hesab olunurdu. Çaylardan əkin sahələrinə suyu arxlar vasitəsilə aparılardı. Bunun üçün çaylardan ana arxlara suyun verilməsi üçün dəhnələr tikilmiş, bəndlər çəkilmişdir. Ş.Quliyev yazır ki, bu işlər, yəni bənd çəkmək, dəhnə tikmək ağır və çətin olduğu üçün bu işlər həmişə birgə görülərmiş. Çünki coşqun və sürətli axan çayların əkinçilər tərəfindən ram edilməsi böyük qüvvə, ustalıq və bacarıq tələb edirdi. Ona görə də bənd çəkmək və dəhnə tikmək prosesi birgə əməyin, əkinçilərin kollektiv əməyinin nəticəsi olmuşdur (6, s. 25). Naxçıvan şəhərində Naxçıvançayından suvarma məqsədi ilə geniş istifadə edilmişdir. Bəhs olunan şəhərlərdə suvarma zamanı kəhrizlərdən, çeşmələrdən, bulaqlardan və arxlardan istifadə edirdilər. Naxçıvan mahalında istər şəhərlərdə, istərsə də kənd yerlərində suyun bölüşdürməsi ilə məşğul olan adama mirab deyərdilər. Mirablar maaş əvəzinə hər xış üçün ya 15 batman buğda , ya da yarım batman pambıq alırdı. Bundan əlavə, Naxçıvan çayının suyundan istifadə edən kənd əhalisi şəhər mirabına natura şəkilində “hədiyyələr” verirdi (7, s. 86). V.Qriqoryev bu hədiyyələrin əsasən qoyun, taxıl və digər ərzaq növlərindən ibarət olduğunu göstərir (9, s. 55). Digər rus müəllifi şəhərdə suyu bölüşdürmək üçün səlahiyyətləri olan mirab və cuvarlardan bəhs edərək su çatışmazlığı barədə yazırdı: “Şəhər boyu mövcud suyu paylaşdırmaq üçün onlara bütün səlahiyyətlər verilmişdir. Çox vaxt mirablar üsyan edir. Müştərilərlə onlar arasında dava düşür və haray-həşir qopur. Bu cür xoşagəlməz hallar suyu öz bağlarına, bostanlarına və təsərrüfatlarına aparmaq istəyən şəxslərlə adi işçilər arasında da olur” (10, s. 119). XIX əsrin əvvəllərində baş verən 57 müxtəlif hadisələr (məs: Rusiya-İran müharibələri və s.) bölgə təsərrüfatının bütün sahələrinə, o cümlədən əkinçilik təsərrüfatına da ciddi ziyan vurmuşdu. Topladığımız etnoqrafik çöl materiallarına görə əkinə (taxılçılıqda) üç su verərdilər. Birinci “torpaq” suyu, ikinci “xəkov” suyu, üçüncü “dənov” və ya “dən” suyudur. Bağçılıqda da digər təsərrüfat sahələrində olduğu kimi əsas işlərdən biri də suvarmadır. Naxçıvnda bağların suvarılması şübhəsiz ki, hər yerdə eyni qaydada olmamışdır, həmişə yerli şərait nəzərə alınmışdır. Qeyd edək ki, burada meyvə bağları il ərzində 3-4 dəfə suvarılır. Birinci su “xəkov” suyu adlanır ki, bu da əsasən Novruzdan sonra verilir. İkinci su tumurcuq vaxtı verilir ki, bu da “çiçək” suyu adlanır. Bağçılıqda çiçək vaxı su verilməz, əgər su verilərsə, bu çiçəyin tökülməsinə səbəb ola bilər. Üçüncü su “çaqqala” suyu adlanır ki, əsasən mayın axırı, iyunun əvvələri çaqqala dövründə verilir. Ağaclardan meyvələr yığıldıqdan sonra dördüncü su verilir ki, xalq arasında bu “can” suyu adlanır. Son su “don” suyudur ki, bu suvarma işini də noyabrın axırları dekabırın əvvəlləri aparılır. Üzümçülükdə isə bağlara 3, bəzən 4 cür su verərlər. 1-ci “buşqu” və ya “qayçı” suyu, 2-ci “gül” suyu, buna, həm də “qora” suyu deyilir ki, bu sudan sonra üzüm başlayır qora qoymağa. 3-cü su isə “şirə” və ya “xal” suyu, 4-cü su isə “don” suyu adlanır. Bəhs etdiyimiz təsərrüfat sahəsində də suvarma işlərində günün müəyyən vaxtları rol oynayır. Bütün bu qeyd etdiklərimizdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, bəhs olunan dövrdə Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində əkinçilik təsərrüfatının demək olar ki, bütün sahələri geniş şəkildə yayılmışdır. Bu təsərrüfat sahələri süni suvarma vasitələri ilə suvarılmışdır. ƏDƏBİYYAT 1. Babayev T. Ənənəvi əkinçilik və müasirlik / Naxçıvan bu gün: islahatlar perspektivlər. Bakı: Nurlan, 2008 s. 163-173 2. Bünyadov T. Mərd qalalar sərt qayalar. Bakı, Azərnəşr, 1986, 137 s. 3. Çələbi E. Səyahətnamə (Azərbaycan tarixinə aid seçmələr), türk dilindən işləyən və şərhlərin müəllifi Seyidağa Onullahi. Bakı, Azərnəşr, 1997, 92 s. 4. Həsənov Ş. Naxçıvan tarixi-etnoqrafik fenomendir. Bakı, Xəzər Universiteti, 2009, 224 s. 5. İvanov R. Basqın. Bolşeviklərin sovet torpağı qədim Naxçıvanda azğınlıqları haqda acı həqiqətlər. Naxçıvan: Əcəmi Nəşriyyat Poliqrafiya Birliyi, 2009, 463 s. 6. Quliyev Ş. Naxçıvanda ənənəvi suvarma əkinçiliyi // AEM, V buraxılış. Bakı, Elm, 1985, s. 18- 47. 7. Rəhimov Y. Naxçıvan XIX əsr rus mənbələrində. Bakı, Elm və təhsil, 2014, 180 s. 8. Vəliyev M (Baharlı). Azərbaycan Bakı, Azərnəşr, 1993, 192 s. 9. Григоръев V. Статистическое описание Нахичеванской провинции. СПб: 1833, 263 с. 10. Никитин K. Город Нахичевань и Нахичеванский уезд / Сборник материалов для описание местностей и племен Кавказа, вып.2, Тифлис, 1882, с.109-142. 11. Пашаев А. Город Ордубад в XIX- начале XX вв. (историко-этнографические исследование). Баку: Элм,1998, 200 с. 12. Смирнов К. Материалы по истории и этнографии Нахичеванского края. Баку, Озан, 1999, 156 с. ABSTRACT Yashar Rakhımov Asaf Orucov SOME NOTES ABOUT THE AGRICULTURAL ECONOMY OF NAKHCHIVAN IN THE 19 TH -20 TH CENTURIES In the article it was studied the agricultural farm of Nakhchivan in the 19 th -20 th centuries based on the sources and ethnographical materials. The agricultural economy of the region has been investigated by using the works of Russian authors – V.Grigoryev, K.Nikitin, K.Smirnov, R.Ivanov. It was determined that in the region the economy had been multifaceted and colorful during this period. In the article it has been also touched upon the various incidents in the early of 19 th -20 th Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|