Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
XIV. XIX-XX əsrlərdə dialektika nəzəriyyəsi
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 177
XIV.
(Hegel. Marksizm) 1. Dialektika anlayışı, onun mənası haqqında Fəlsəfə tarixində dialektika nəzəriyyəsinin ən görkəmli təmsilçiləri Hegel və Marks olmuşlar. Bütün görkəmli filosoflar bu və ya digər dərəcədə dialektika məsələlərinə toxunmuşlar. Heraklit dəyişiklik ideyasını əsaslandırırdı («hər şey axır və dəyişir»). Sabit, dəyişməyən yeganə şey maddə və substansiya deyil,
Aristotelə görə hər bir mümkün təbii hadisədə zəruri olaraq iki əsas ünsürü görmək lazımdır: nə isə dəyişməyən və həqiqətən dəyişən keyfiyyətlər. «Dialektika» sözünün ilkin mənası sərbəst dialoq vasitəsilə inandırmaq metodologiyasıdır, söhbət aparmaq sənətidir. Sokrat sual verə bilən və ona cavab tapan adamı dialektik adlandınrdı. «Dialektika» terminini Hegel Platondan qəbul etmiş, lakin ona daha geniş məna vermişdir. Platona görə dialektika məntiq qi prosesin bir növüdür, məntiqi terminlərdən istifadə edərək sübut etmək metodudur. Bu metod hər hansı başqa tərəfdən informasiya almaq üçün istifadə edilir. Əks tərəfdə informasiya olsa da, onun bundan xəbəri yoxdur. Hegelin «dialektika» anlayışı Platonun bu anlayışa verdiyi məna ilə xeyli dərəcədə üst-üstə düşür. Bu elə məntiqi prosesdir ki, tezisdən başlayır, antitezisdən keçir, hər iki tərəfi özündə birləşdirən sintezdə başa çatır. Lakin dialektika deyəndə, Hegel verbal (şifahi) arqument (dəlil) mənasında sadəcə məntiqi prosesdən daha geniş bir şeyi nəzərdə tuturdu. Onun fikrincə dialektika dünya hadisələrinin ardıcıl olaraq baş verdiyi prosesdir. Bütün dəyişikliklər, xüsusən tarixi hadisələr, dialek- tikanın qanunlarına uyğun olaraq həyata keçir: əvvəlcə tezis meydana gəlir, sonra o öz əksini (antitezisi) yaradır; bundan sonra onlar arasında münaqişə başlayır və bu münaqişə tezis və antitezisi özündə birləşdirən sintez vasitəsilə həll edilir. Belə mübarizə nəticəsində daha yüksək səviyyədə olan yeni
sivilizasiya meydana gəlir. Tezis və antitezisdə olan bütün müsbət cəhətlər sintezdə birləşir. Dialektik materializm fəlsəfəsini yaradan Marks Hegelin idealist dialektikasmın əsas prinsiplərini qəbul etmiş və materializmə əsaslanan yeni dialektik metod irəli sürmüşdür. Dialektik materializmə görə dünyada baş verən proseslər arasında sonsuz dərəcədə müxtəlif əlaqələr mövcuddur, çünki varlığın tükənməzliyi predmetlər, təzahürlər və proseslər arasındakı əlaqələrin də tükənməzliyini göstərir. Proseslər arasındakı konfet əlaqələrin öyrənilməsi ilə xüsusi elmlər məşğul olur. Dialektika isə əlaqələri hərəkət və inkişafın ümumi qanunauyğunluğu kimi şərh edir və bu əlaqələri dərk etmək üçün konkret elmlərin məlumatlarına əsaslanır. Hərəkət və inkişaf prosesi həmişə obyektlər, proseslər və təzahürlər arasında qarşılıqlı təsirin olmasını tələb edir, qarşılıqlı təsir isə eyni zamanda onlar arasında əlaqə deməkdir. Dialektika nəzəriyyəsində əlaqə obyektlərin bir-biri ilə qarşılıqlı münasibəti, onların bir-birini şərtləndirməsi kimi başa düşülür. Geniş mənada əlaqə dünyanın vəhdətini əks etdirən ümumi, universal əlaqə kimi nəzərdə tutulur. Bu mənada «əlaqə» anlayışı, «münasibət» anlayışı ilə eynilik təşkil edir. Dialektik təlim tərəfdarları təsdiq edirlər ki, tarixən əjaqə kateqoriyası elmi-tədqiqat obyektinə o vaxt çevrilir ki, əşyaların tədqiqindən proseslərin tədqiqinə keçid başlayır. Onlar deyirlər ki, məhz bu mərhələdə əlaqə haqqında təlim - dialektika meydana gəlir. Dialektika, onun təmsilçilərinin fikrincə, sadəcə olaraq eyni əhəmiyyətli iki hissədən - əlaqələr haqqında təlim və inkişaf haqqında təlimdən ibarət deyil; dialektika — inkişaf haqqında bütöv təlimdir ki, burada hər şey, o cümlədən əlaqələr haqqında təlim, daha ümumi inkişaf nəzəriyyəsinə tabedir. Bu təlimə görə bütün predmetlər, onların təzahürləri, ideyalar daimi hərəkətdədir, dəyişməkdədir, daim bir sabitlik vəziyyətindən başqasına keçir. Bir sözlə onlar sabitlik ilə dəyişikliyin vəhdətidir. Dialektik materialistlər təsdiq edirlər ki, inkişafın iki konsepsiyası var: dialektika və metafizika. Metafızikİərin izahında 179 inkişaf ümumi, hərtərəfli deyil, birtərəfli götürülür. Köhnə yenini yarada bilməz, çünki köhnə qapalı dairədə fırlanır, onda elə daxili qüvvə yoxdur ki, bu dairədən kənara çıxa bilsin. Dialektikaya görə isə köhnə və yeni elə nisbi əksliklərdir ki, bir-birinə keçə bilirlər. Bu təlimə görə hərəkət və inkişafın səbəbini, qaynağını hərəkət edən obyektin daxilindəki ziddiyyətlərdə axtarmaq lazımdır. Yeni ilə köhnənin münasibəti inkişaf probleminin mərkəzində dayanır. Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|